स्वस्थानी कथाको रहस्य

- डा. कविताराम श्रेष्ठ 

माघ महिनाभरी स्वस्थानी कथा बडो भक्ति र उत्साहकासाथ नेपालमा पढिइन्छ । यसको महात्म्यको गुण गाइन्छ । सजधजकासाथ यसको ब्रत हुन्छ । त्यस्तैगरी सांग्य विधि अपनाइन्छ । यिनका धार्मिक पक्षको महत्ता आफ्नै ठाउँमा छ । म त्यो कुरो गर्न गइरहेको छैन । यसका कथाले संस्कृतिक इतिहासका दुइवटा महत्वपूर्ण कुरा संकेत गरिरहेको छ- यहाँ म त्यो कुरा गर्न गइरहेको छु ।

पहिलो कुरो : स्वस्थानी कथामा शीवजीको कथा प्रथम नायकको रुपमा प्रस्तुत भएको छ । उनी नन्दी, भृंगी, भूतप्रेत, पिसाचका मालिकका रुपमा प्रस्तुत छन् । उनी नांगा जंगली असभ्य देखिइन्छन् र आर्य समाजमा यति तिरस्कृत देखिन्छन कि कन्यासम्म नपाउने स्थितिमा हुन्छन् । उनी असुर अर्थात् अनार्यहरूबाट त पूजिइन्छन् तर सूर अर्थात आर्यहरुबाट पूर्णत: अस्वीकृत र बहिष्कृत छन् । अन्तत: उनलाई ठूलै संघर्षपश्चात उद्भव भएको समावेशी धर्महरू (वैष्णव, शैव र शाक्त धर्म) समेतको हिन्दुधर्मका देवकोटीमा ल्याइन्छन् । यस कथाले प्रकारान्तमा हिमवतखण्डमा पश्चिमतिरबाट प्रवेश गरेका यज्ञसंस्कृतिका अनुयायी आर्य र यतैका स्थानीय आदिबासी हरू (नाग, सर्प, किन्नर, निषाद, व्याधा, ब्रात, किराँत, कुलाल) बीचको युगौंको सांस्कृतिक संघर्षको ऐतिहासिकतालाई पुष्टि गर्दछ । युगौंको संघर्षबाट शिवधर्मको उत्कर्ष कसरी भयो र पुरातन यज्ञसंस्कृति कसरी क्रमश: अनार्यहरूका मूल्य र मान्यतासाथ मिश्रित भई समावेशी हिन्दुधर्ममा परिणत भयो त्यो तथ्यलाई स्पष्ट गर्दछ ।

दोश्रो कुरो : स्वस्थानी माताको प्रसंग र शक्तिपीठको स्थापना । भनिएको छ- दक्षका छोरी सतिले आनार्य शिवलाई वरण गर्दा उनीहरूको ठूलै अवहेलना हुन्छ । दक्षले एक यज्ञमा शिव र सतिलाई नबोलाई ठूलो यज्ञको योजना गर्दछन र असन्तुष्ट सति त्यहाँ पुग्दा पिता दक्षले शिवलाई असभ्य, असंस्कृत, कुजात जंगली देवको रूपमा निन्दा गर्छन् । सो निन्दा सहन नसकी सतिले त्यसै यज्ञकुण्डमा हामफालेर आत्महत्या गर्दछिन् । फलस्वरूप महादेवका गणले त्यस यज्ञ र यज्ञमा सहभागी सबैको पूरै संहार गर्दछन् । आर्यहरूले त्राहिमाम भएर महादेवलाई त्रीदेवको दर्जामा स्विकार्छन् । तर, महादेव भने पत्नीवियोगमा पागलसरी मृत शरीर बोकेर यत्रतत्र हिँडन लाग्दछन् । सतिको शरीर कुह्येर ठाउँठाउँमा झर्दछन् । जहाँजहाँ ती झरे ती-ती ठाउँमा महादेव र उनका शक्तिस्वरूपा देवीको उत्पति हुन्छन् र ती सबै ठाउँमा शक्तिपीठको स्थापना गरिन्छ । यो कथाले स्पष्ट यज्ञ संस्कृतिका आर्यहरूमाथि आदिबासी अनार्यहरूको अन्तिम विजयलाई संकेत गर्दछ । साथै, यस संघर्षमा सहादत हुन पुगेका सतिको अंगहरूकै नाममा हिमवतखण्डभरी शक्तिपीठ स्थापना गरी यिनले बाँधेका क्षत्रमा आफ्नो वर्चस्वको झण्डा फहराएको संकेत मिल्दछ । उल्लेख्य यो छ कि स्वस्थानी मातालाई शिवशक्तिको रूपमा चित्रित गरिएको छ र यी त्रिदेवभन्दा उच्च र शक्तिशाली देखिन्छन् । यसबाट स्पष्ट हुन्छ आर्य र अनार्य संस्कृतिको संघर्षको परिणामस्वरूप स्थापना हुन पुगेको समावेशी हिन्दुधर्ममा अनार्यहरूको मत्रिसतात्मक मूल्य पूर्णरुपेण हाबी भएको छ । साथै ती देवीलाई “स्वस्थानी” अर्थात् स्थानीय देवी भन्नमा पनि स्थानीय आदिबासीहरूकै स्थानीय देवीलाई शिवशक्ति स्वरूपमा तादात्म गरिएको स्पष्ट हुन्छ ।

 

उपरोक्त मेरा दुइ भनाइहरूका अधार हो- शिवजी एक अनार्य देव थिए र पछि समावेशी हिन्दुधर्मको उत्कर्ष हुँदा महादेव अर्थात देवहरूको पनि देव महादेवको रूपमा स्थापित हुन पुगे । यसैको सन्दर्भमा निम्नानुसार प्रमाणहरुसमेत विवेचना गर्न चाहन्छु । सारमा मेरो लेखको आशय यही रहेको छ कि, शिवजी आर्य र अनार्य सभ्यताका मिश्रणका प्रतीकात्मक विन्दु हुन् ।

शास्त्रहरूका आधारमा बिबेचना :

वैदिककालको अन्त्यसम्म शैवधर्म भन्ने कुनै धर्म थिएन । शैव सम्प्रदायको केही झलकसम्मको संकेत भने वेदहरुमा पाइन्छन् । शैव धर्म वैदिक धर्मको एउटा शाखाको रुपमा प्रतिपादित भएर आएको छ र यसको कुनै व्यक्ति प्रतिपादकको रुपमा छैन । यस मतका प्रमुख देवता शिव हुन् । र, शिवकै नामबाट यसको नाम शैवधर्म भएको हो । अतः शैव धर्मको उद्गम खोज्न शिवकै पछाडि लाग्न पर्ने हुन्छ ।

पौराणिक युगमा हामी जुन शिवलाई पाउँछौं उनको प्राचीनतम रुप त्यो बेखिन्न । अर्थात् पुराणहरुका शिव अति नै मान्य प्रभावशाली र उच्चकोटीका देवता देखिन्छन् भने वेदहरुमा त्यो स्थान उनका लागि किन्चित देखिँदैन । ऐतिहासिक क्रमलाई हेर्दा उनको यो उत्कर्ष वेदहरुभन्दा पछि उपनिषददेखि शुरु भएको देखिन्छ ।

सवैभन्दा प्राचीन ग्रन्थ ऋगवेदमा आदिदेखि अन्तसम्म शिवभन्ने देवताको उल्लेख नै छैन । ऋगवेदका मध्यम श्रेणीका देवता “रुद्र” नै कालान्तरमा “शिव” हुँदै गएको विभिन्न ग्रन्थहरुले प्रमाणित गर्दछ । त्यसैले शिवको उत्पति खोज्दा हामीले रुद्रको नै प्रथमतः अध्ययन गर्न जरुरी छ ।

सम्पूर्ण ऋगवेदमा रुद्रका लागि तीनवटा मात्र पूर्ण सूक्तहरु उपलव्ध छन् । (राहुल सांकृत्यायन- रिगवैदिक आर्य, १४।६ १५।७ १५।५८) यसदेखि बाहेक केही सूक्तहरुमा रुद्रलाई अरु देवताहरुका साथमा स्तुति गरिएको छ । यसरी उनका नाम प्रायः ७५ पल्ट आउँछ । (पिए मेकडानलाल्ड- वेदिक मिथोलोजी) । यी सूक्तहरुमा रुद्रलाई मरुतहरुसँगै भएको वर्णन गरिएको छ । उनका उज्ज्वल वाणहरुद्वारा दोपाया तथा चौपायालाई भेदन नगरियोस् भनेर प्रर्थना गरिएको छ । यी सूक्तहरुले रुद्रलाई आकाशमा गर्जदै र चिच्याउँदै उडी हिंड्ने देवताको रुपमा वर्णन गरेका छन् । यिनै सूक्तहरुका आधारमा विभिन्न विद्वानहरुले रुद्रका उत्पति बारेमा एकै किसिमका मतहरु पेश गरेका छन्, जसलाई तल विश्लेषण गरिएको छ ।

ऋगवैदिक आर्यहरु इन्द्र, अग्नि, सूर्य, बरुण, उषा, आदि प्रकृतिपूजक थिए । प्राकृतिक तत्वहरुलाई मानवीकरण गरेर उनीहरुले वेदका रचना गरेका थिए । ती सूक्तहरु अति नै भावुक थिए । भावुक ऋषिहरुले विहानको रमाइलो सुखमय वातावरणमा सुन्दरी रमणी देवी “उषा”को कल्पना गरेका थिए भने प्रकृतिका अति भयानक र ध्वंसात्मक पक्षहरुमा डरलाग्दो र क्रूर “रुद्र”को कल्पना गरेका थिए । (विजि भण्डारकर- वैष्णविज्म शैविज्म एण्ड अदर माइनर रिलिजन्स) ।

आर्यहरु उत्तरका ठण्डी प्रदेशबाट मनसूनी क्षत्रमा आएका थिए र अनुकूल वातावरणको निमित्त प्रथमतः उनीहरु हिमालय प्रदेशतिर नै बसे । त्यता डरलाग्दो मनसूनी आँधीबेरी, हिमपात, वर्षात र बज्रपातको सामना उनिहरुले गर्न पर्यो । यही उत्पातहरुमा उनीहरुले रुद्रको कल्पना गरेको स्पष्ट हुन्छ । ऋगवेदका केही सूक्तहरुमा रुद्रलाई “मरुत” अर्थात् “वायुदेव”सँगै स्तुति गरिएको छ । मरुतहरुकै कारणबाट भयानक आँधीव्यारी हिमपात, घोर वर्षा र बज्रपात हुने प्रकृतिलाई हेरेर रुद्रलाई बायुदेवसँग कल्पेको हुन सक्छ । रुद्रका वाणलाई उज्ज्वल भनी वर्णन गरिएको छ । यसको संकेत बज्रपात हुँदा चम्कने बिजुलीतर्फ हो भन्ने बुझिन्छ ।

ऋगवेदमा रुद्रलाई “गिरित्र” अर्थात पहाडमा वस्ने र “गिरीश” अर्थात पहाडका मालिक भनिएको छ । यो पहाडी आदिबासीजातीको इष्टदेव हुनुको संकेत त हुँदै हो, साथै प्रतिकात्मक रुपमा यसको संकेत बादलतर्फ छ भन्न सजिलो पनि छ । किनकि बादल प्रायः पहाडमा नै बसेको प्रतीत हुन्छ र बादलबाट नै बज्र हानेको प्रतीत हुन्छ, जुन कुरो ऋगवेदका सूक्तहरुमा बारम्बार आउने रुद्रका उज्वल वाणको प्रतीक हुन सक्छ ।

रुद्रलाई “कृष्ण वस्त्रधारी” अर्थात कालो लुगा लगाउने, “कपर्दिन” अर्थात जटाधारी, “कल्पलिकिन” अर्थात धपधप बल्ने, “दिवो वराह” अर्थात “आकाशका बनेल” आदि नामले पनि स्तुति गरिएको छ । यी सवै नामको संकेत बादलतिर नै हुन सक्छ । बादलको कालो रंगलाई रुद्रका कालो लुगाको कल्पना गरिएको हुनसक्छ । छरिएका कालाकाला बादललाई हावामा उडिरहेका रुद्रका जटा मानेका हुन सक्छन् । काला काला बादलबाट बिजुली निस्कने हुनाले नै उनलाई “कल्पलिकिन” (धपधपी बल्ने) भनेका हुनसक्छन् । साथै, आकाशमा गर्जदै उडी हिंड्ने खैरो कालो रंगको बादलको गर्जना भनेर तीनै बादलका कारणबाट उव्जने चट्याङ्गका गर्जनालाइ तादात्म गराएका हुन सक्छन् । (डा. यदूशंकर- शैविज्म) यी सबका अतिरिक्त “रुद्र” शब्द नै बादलको गर्जनाको अर्थबाट सिर्जिएको हुन सक्छ किनकि रुद्र “रु” धातुबाट बनिएको छ र जसको अर्थ “गर्जनु” हुन्छ । (पिए मेकडानलाल्ड- वेदिक मिथोलोजी) । साथसाथै त्यसै ठाउँमा र केही अरु अथर्ववेद, तैतरीय संहिता र सतपथजस्ता ग्रन्थहरुमा पनि रुद्रलाई अग्निसँग तादात्म्य गराइएको छ । (म्याक्समुलर सेरिज, द स्याक्रेट बुक अफ द इस्ट) । अर्थात् अग्निलाई नै रुद्रको रुप पनि भनिएको छ । आकाशबाट खसेको बज्र-बिजुलीले पृथ्वीमा आगो लगाउँदछ । अर्थात आगोको रुप लिन्छ । त्यसैले अग्निसँगको तादात्म्यलाई हेर्दा त्यो संकेतले चट्यांगलाई नै रुद्र भन्न सजिलो पर्छ । (पिए मेकडानलाल्ड- वेदिक मिथोलोजी) ।

आर्यहरु पश्चिमबाट आएर सिन्धुघाँटी तथा गंगाको मैदानको मनसुनी क्षेत्रमा बस्दथे र खेतीपाती र पशुपालन गर्दथे । पहाडको टुप्पाको नजीक चम्कँदै गर्जेर उडी हिंड्ने बादलले वर्षा हिमपात र बज्रपातका साथै डरलाग्दो आँधीव्यारी भेल र पैरो पनि चलाएको उनिहरुले देखे । यही ध्वंसात्मक प्रकृतिमा उनीहरुले भयानक र क्रूर रुद्रलाई देखे र पहाडका फेदीमा बस्ने दोपाया र चौपायाको कल्याणको निमित्त उनीहरु रुद्रको स्तुति गर्दथे । (विजि भण्डारकर- वैष्णविज्म शैविज्म एण्ड अदर माइनर रिलिजन्स) । रुद्रलाई ती सूक्तकर्ताहरुले बादल बिजुली आँधीव्यारी र हिमपातको रुपमा विध्वंसक मात्र नभई कल्याणकारीका रुपमा पनि हेरेका छन् । (राम दास गौड – हिन्दूत्व) ।

यसमा शंका छैन बादल बिजुली आँधीव्यारी र हिमपातको रुपमा रुद्र वर्षा सम्बन्धी देवता देखिन आउँदछन् । त्यसमा पनि रुद्रको एउटा नाम “वृष” पनि छ । वृष नाम विद्वानहरुका बीचमा निकै ठूलो विवादको विषय भएको छ । किनकि यही “वृष” अर्थात “गोरु” पुराणहरुमा आएर रुद्र शिवको बाहनको रुपमा देखिन्छन् । वृष शब्दको शाब्दिक अर्थ “वर्षयिता” पनि हुन्छ भनेर केही विद्वानहरुले भनेका छन् । साथै यसको अर्थ “गोरु” पनि हुन्छ । (डा. यदूशंकर- शैविज्म) ।

रुद्रलाई प्रथमतः “वृष” भन्नुको तात्पर्य “वर्षयिता” नै थियो भन्नमा अत्युक्ति हुँदैन । अन्यथा वृषलाई प्रजनन् शक्तिको प्रतीकको रुपमा लियौं भने पनि यो समस्याको सजिलै हल हुन सक्छ । रुद्र वर्षयिता हुन् । वर्षाले झारपात जडिबुटी घाँस फलफूल उमार्दछ र वर्षायाममै प्राणीहरुको प्रजनन् शक्ति बढ्दछ । त्यसैले धेरै ठाउँमा आफ्ना र पशुहरुका सन्तान वृद्धिका लागि रुद्रलाई प्रार्थना गरिएका छन् । उनको नाम “पशुपति” अर्थात पशुहरुका मालिक प्राणी मात्रका पालनकर्ता पनि भनिएको छ । उनी जडिबुटी उब्जाई दिन्छन् र स्वच्छ स्वस्थ र शीतल हावा बहाई दिन्छन् । त्यसैले उनलाई “महाभीषक” अर्थात “महान वैद्य” पनि भनिएका छन् । पशुपति र महाभिषक दुवै नाम प्रजननसँग सम्बन्धित छन् । त्यसैले उनी “वृष” हुन् ।

गोरुले खेत जोत्छ, यस अर्थमा गोरुको कृषि कार्यमा ठूलो भूमिका छ । गोरुले वस्तुको संख्या पनि बढाउँछ । दुवै अर्थमा गोरुलाई प्रजननको प्रतीकको रुपमा लिन सकिन्छ । गोरुको पुंसकत्व र बलवीर्यका आर्यहरुमा राम्रै परिचय भएको थियो । अतः पौराणिक आर्यहरुले पुंसकत्वको प्रतीक गोरुलाई शिवका वाहन बनाई दिए (डा. यदूशंकर- शैविज्म) … अर्थात् रुद्रका कल्याणकारी व्यक्तित्व वृषमाथि सवार भएर कार्यरत छन् ।

यही व्यक्तित्व िलंगपूजामा विकसित भएको पनि बुझिन्छ । प्रजननका कारण मुख्यतः लिङ्ग हो त्यसैले संसारका प्रजननकर्ता शिवलाई लिङ्गरुपमा पूजा गरिनु स्वाभाविक भयो । यसरी हामी ऋगवैदिक कालका आकाशका वर्षासम्बन्धी भयंकर अति क्रूर विध्वंसक रुद्रबाट अति कल्याणकारी प्राणीहरुका पालनकर्ता पौराणिक शिवसम्म आइपुगेका छौं ।

रुद्रका कल्याणकारी पक्षको संकेत ऋगवेददेखि नै भइआएको बुझिन्छ तापनि रुद्रका लागि “शिव” नाम उपनिषदमा आएर मात्र उजागर हुनेगरी प्रयोग भएको देखिन्छ । यद्यपि उपनिषद् भन्दा अगाडि पनि “शिव” भन्ने शब्द रुद्रका लागि पहिलोपल्ट युजर्वेदको शतरुद्रीयमा उल्लिखित नभएको चाहिं होइन । उल्लेखनीय यो छ कि त्यो नामको रुपमा नभई विशेषणको रुपमा प्रयोग गरिएको छ । त्यस युगमा दिइएको विशेषण उपनिषद्कालमा आएर मुख्य नामकै रुपमा प्रयोग भएर उनका वैदिक नाम “रुद्र” उपनामको रुपमा परिणत भयो । यसै कालमा रुद्रलाई सृष्टि, पालन र संहार तीनै कार्यका कर्ता महान् देवता “महादेव”का रुपमा पूजा गरिन लाग्यो । अर्थात् ऋगवैदिक मध्यमश्रेणीका देवता रुद्रले यस कालमा “ब्रह्म”को स्थान पाए । (डा. यदूशंकर- शैविज्म) । रुद्रको यो उत्कर्ष सजिलैसँग भएको छैन । बेलाबेला ठूलाठूला संघर्षहरु भएका कुराहरु इतिहास शिलालेख र ग्रन्थहरु प्रमाण दिन्छन् । यी संघर्षहरु शिव स्वयंका नभई उनका भक्तहरुका थिए । स्वस्थानी ब्रतकथाका सम्पूर्ण कथा यसैमा केन्द्रित छ ।

ऋगवेदमा रुद्रको उल्लेख भएतापनि यीनलाई आर्यहरुले “विजातीय देव” अर्थात “आर्येतर देव” मानेका थिए । उत्तर पश्चिमबाट आएका आर्यहरु जब हिमालय प्रदेशमा बस्न आए त्यस कछाडमा उनीहरुले मनसूनी जलवायुका कारण ठूलाठूला आँधिव्यारी हिमपात, वर्षा, भेल, पहिरो, चट्यांग, आदिको सामना गर्न पर्यो । यस प्राकृतिक क्रूरताका पछाडि स्थानीय देवको कोपको कल्पना उनीहरुले गरे । उनीहरु अरुका भूमीमा आएका थिए । त्यस भूमीमा बस्नकोलागि राजनीतिक र सांस्कृतिक सम्झौता त गर्नै पर्थ्यो । यसर्थ उनीहरुले आफ्ना देवहरुका मध्येमा ती स्थानीय देवलाई राखी प्रार्थना गर्न लागे । आर्यहरुले यस स्थानका वासिन्दाहरु माथि राजनीतिक विजय प्राप्त गरेथे । अतः यताका आदिबासीहरुलाई आफूभन्दा नीच जाति सम्झन्थे । ती जातिका देशमा रहेका देवतालाई उनीहरुले करबलले मध्म श्रेणीमा राखे ।

ब्राह्मणकालको सूत्रपात भएपछि आर्यहरुको प्रमुख देव “इन्द्र” को ठाउँमा “विष्णु” आइपुगेका थिए । यस कालमा यज्ञ “कर्मकाण्ड”को ठूलो महत्ता थियो । ब्राह्मण धर्मग्रन्थहरुमा रुद्रलाई कुनै सम्मान दिइएको छैन । अथर्ववेदको १५ औं अध्यायमा उनलाई “ब्रात्यदेव” अर्थात् “नीच जातिको देव” अर्थात “अनार्य देव” भनिएको छ । (म्याक्समुलर- सेरिज द स्याक्रेट बुक अफ अफ द इस्ट) ।

महेन्जोदडोको उत्खननबाट प्राप्त भएका सामग्रीहरुबाट स्पष्ट हुन्छ आर्येतर जातिमा भारतमा “लिङ्ग” र “पशुपति” रुप शिवको पूजा हुन्थ्यो । यस उत्खननबाट प्राप्त भएको एउटा तीनमुखे शीरवाला पुरुष भएको बीचको शीरबाट एउटा फूल विरुवा लत्रिएको देखिन्छ । यो उब्जनी वा प्रजननसँग सम्बन्धित देव प्रतीत हुन्छ । (आरसी मजुम्दार- वेदिक एज) ।

यस्तै यहींबाट लिङ्ग स्वरुप चुच्चा चिल्ला चिल्ला धेरै ढुंगाहरु पाइएका छन् जुन प्रजननदेवको अर्का प्रतीक रुप हुनसक्छ । रिगवेदमा दुई पल्ट “शिश्नदेवा” भन्ने वहुवचनसूचक शब्दको प्रयोग भएको पाइन्छ । (राहुल सांकृत्यायन – रिगवैदिक आर्य, १४।६ १५।७ १५।५८) । यसमा शिश्नोपासकहरुलाई टाढै राख भनी ती उपासकहरुलाई वहिष्कार गरिएको छ । यसको तात्पर्य यही हुन्छ कि त्यहाँका आदिवासीहरुमा शिश्न (लिङ्ग) को उपासना चल्दथ्यो ।

महेन्जोदडोमा धेरै किसिमका पुरुष मूर्ति अंकित छाप वा मोहरहरु प्राप्त छन् । यी छापमा प्रायः तीनमुखा सिङ्गसमेतका पहिरनका र योगासनमा रहेका पशुपतिरुप तथा उब्जनी अर्थात प्रजनन् देवको अंकन स्पष्ट हुन्छ । अनार्यका ती शिश्नदेव संभवतः उही उब्जनी देव थिए र रिगवेदका ऋषिहरुले यिनलाई रुद्रका “वृष” रुपसँग तादात्म्य गराए । त्यसैले रुद्र शिवलाई “लिङ्ग” रुपमा पनि लिन थालियो ।

आर्यहरु जब भारतमा आए उनीहरुले स्थानीय आदिवासी अनार्यहरुका संस्कृति बीच अति नै भयंकर स्वरुपको नांगो, तीनआँखे, हात्तिको छाला ओढने, बाघको छाला लपेट्ने, मूण्डमाला धारण गर्ने, सर्पको गहना लाउने, जटाधारी, कालो, पाँचमूखे, स्थनीय देवताका अस्तित्व पाए । उनीहरुले भारतमा आएर भोगेका प्राकृतिक प्रकोपको कारण जुन रुद्रका कल्पना गर्दथे सोही रुद्रलाई उनीहरुले त्यस भयानक देवका मूर्तिमा देखे । ती दुवैलाई तादात्म्य गराएर आर्यहरुले पहिलोपल्ट आफ्नो वेदका “रुद्र”लाई “ब्रात्यदेव”का रुपमा लिन थाले ।

पुराणहरु उल्लेख गर्दछन्- विष्णु असुरहरुका शत्रु र शिवजी प्रायः असुरहरुलाई संरक्षक हुन् । विष्णु सुरहरुका तरफदारी गर्दछन् र शीव असुरका । रिगवेदले एक ठाउँमा रुद्रलाई नै “आकाशका असुर” भनेका छन् / असुर भन्नाले जो सुर अर्थात देव थिएनन् भन्ने बुझिन्छ । (इ डव्लू हप्किन्स- द रिलिजन अफ इण्डिया) । अर्थात् इन्द्रदेवका अनुयायी नरहेका तथा वैदिक तथा ब्राह्मण धर्म अनुरुप आचरण नगर्नेहरुलाई “असुर” भनिन्थ्यो । अतः यस जातिमा दैत्य, राक्षस, नाग, सर्प, किन्नर, निषाद, व्याधा, ब्रात, किराँत, कुलाल, आदि जातिहरु मान्दथे । यी सवै हीमवतखण्ड र भारतवर्षका पूर्ववैदिक आदिजातिहरु हुन् ।

असुरहरुलाई अति नै कुरुप भनी वर्णन गरिएको छ । शिवजीका गण पनि अति नै कुरुप भनी वर्णन गरिएको छ । उनका छोरा हात्तीमुखे थिए, शिवजी स्वयं नै नांगो, तीनआँखे, हात्तिको छाला ओढने, बाघको छाला लपेट्ने, मूण्डमाला धारण गर्ने, सर्पको गहना लाउने, जटाधारी, कालो, पाँचमूखे कुरुप देवता मानिएका थिए । दक्ष प्रजापतिले आफ्ना यज्ञमा शिवका कुरुपता असभ्यता र जंगलीपनको घोर निन्दा गरेका छन् । स्वस्थानी कथामा वर्णित उनका गणहरुमा भूत, प्रेत, पिसाच, गन्दर्भ, किन्नर, आदि कुरुप र नंगा गण थिए । यसको संकेत निषाद, व्याधा, कुलाल, आदि द्रविड जातिहरुप्रति प्रतीत हुन्छ । किनभने शतरुद्रीयमा निषाद, व्याधा, कुलाल, ब्रात, कर्माचार, आदि द्रविडहरुलाई “रुद्र” भनी वर्णन गरिएको छ । (म्याक्समुलर- सेरिज द स्याक्रेट बुक अफ अफ द इस्ट) । अतः यो स्पष्ट हुन्छ कि असुर नै रुद्रगण थिए र जो तत्कालीन ब्राह्मण धर्मका कट्टर शत्रु थिए ।

देवताहरुद्वारा दुराचारी घोषित गरिएका यी असुर तथा रुद्रगणलाई शिव वरदान दिन्थे शक्ति दिन्थे र उनका तरफदारी भएर पनि लडथे । अतः शतरुद्रीयको सोही स्थान रुद्रलाई “स्तेनानाम् पति” अर्थात “चोरहरुका मालिक”, “स्तायुनाम् पति” अर्थात “ठगहरुका मालिक”, “तस्करणाम् पति” अर्थात डाकुहरुका मालिक, आदि भनिएको छ । यो त स्पष्टै छ आर्यहरु अनार्यहरुलाई कहिल्यै सभ्य र सदाचारीको रुपमा लिन तयार थिएनन् । ती शब्दहरु हेय दृष्टिमा प्रयोग भएपनि र नभएपनि यो कुरा स्पष्ट हुन्छ कि रुद्र अनार्य देव थिए । (रामधारी सिंह दिनकर – संस्कृतिका चार अध्याय) ।

आर्यहरुलाई अनार्यहरुका स्थानमा आई बसोबास गर्दा रुद्रको भयानक स्वरुपको भावनात्मक डर मात्र नभई अनार्यहरुको सहयोग र उनीहरुका समुचित व्यवहार पाउन पनि रुद्रलाई उनीहरुका देवमध्ये स्थान दिन राजनीतिक आवश्यकता थियो । रुद्रलाई स्थान ता दिइयो तर उनीहरुका समाजमा ती आर्येत्तर जातिको जुन स्थान थियो सोही स्थान रुद्रलाई आर्यदेवहरुका बीचमा दिए । अर्थात् उनी “अछूत” थिए । यज्ञमा उनलाई बोलाइन्न थियो (स्वस्थानी व्रतकथा, स्कन्द पुराण) । यज्ञ भाग नै चौबाटोमा छाडिन्थ्यॊ (म्याक्समुलर- सेरिज द स्याक्रेट बुक अफ अफ द इस्ट) ।

ऋगवेदका क्रूर र भयानक देव “रुद्र” ब्राह्मण कालमा अछूत र अति घृणित देखिए । यसको कारण आर्यहरुमा रक्तशुद्धी सदाचार र राजनीतिक विजयको घमण्ड थियो । अर्कोतिर असुर तथा रुद्रगणको बढ्दो विद्रोहको गतिविधि थियो । तर कर्मकाण्डको यान्त्रिक विधि र अनार्यहरुका बीचमा प्रचलित योगाभ्यासका चमत्कारपूर्ण कार्यकलापले सर्वसाधारण आर्यहरुको आस्था स्वभावतः ब्राह्मण धर्मबाट हट्दै जाँदै थियो र नयाँ मुक्ति मार्गका लागि तिर्खाउँदै थिए । अनार्यहरुका बीच प्रशस्त योगाभ्यासको चलन लियो । योगीहरु आफ्ना अभ्यासद्वारा अनेकौं चमत्कारपूर्ण कार्यहरु गर्थे । यी योगीहरुका बीच कुनै कर्मकाण्ड थिएन । कर्मकाण्ड अति नै कठिन र खर्चालु थियो जसमा ब्राह्मणहरुका अनुचित प्रभुत्व र शोषण थियो । कर्मकाण्डबाट वाक्क भएर उनीहरु योगाभ्यासतिर ढल्कन लागे । (हप्किन्स- द रिलिजनस अफ इण्डिया) ।

अर्थात् नयाँ मुक्ति मार्गको खोजीमा उनीहरु योगाभ्यासको शरणमा आए । यसको फलस्वरुव कर्मकाण्ड र ब्राह्मणहरुको धार्मिक विधि माथिको आधिपत्यमा ह्रास हुन लाग्यो । यो एउटा धार्मिक विद्रोह नै थियो जसमा प्रगतिशील ब्राह्मणहरुको पनि साथ थियो । यी ब्राह्मणहरुले आदिबासी क्षत्रियहरूको साथमा नै औपनिषदिक युगको श्रीगणेश गराए जसमा रुद्र महान आराध्यदेव शिवको रुपमा प्रतिष्ठापित भए ।

शिवको लोकप्रिय पदोत्कर्षको इतिहासमा अर्को एउटा यस्तो पुस्ताको पनि ठूलो हात छ जो “ब्रात्यआर्य” अर्थात “ठीम्सो आर्य” थिए । त्यो पुस्ता आर्य पिता र अनार्य माताका रावणहरु जस्ता सन्तान थिए । आर्यहरु अनार्य स्त्रीहरुलाई पत्निका रुपमा घरमा राख्दथे । उनीहरुबाट सन्तानोत्पत्ति पनि गर्दथे । ती सन्तान वस्तुतः आर्यहरुभन्दा मुनि र अछूतभन्दा माथिका ब्रात्य ठेम्सा भनिन्थे ।

पुराणमा ऋषिपत्नीहरुले नांगो शिवका लिङ्गदेखि कामोत्तेजित भएर महादेवका पछि लागेको र ऋषिहरुले आफ्ना पतिता स्त्री र महादेव दुवैलाई श्राप दिएको वर्णन पाइन्छ । यसवाट स्पष्ट हुन्छ कि ऋषिपत्नीहरुको स्वाभाविक आस्था शिवभक्तिप्रति थियो र आफ्ना आराध्यदेव शिवोपासनामा उनीहरु पागल थिए । (रामधारी सिंह दिनकर- संस्कृतिके चार अध्याय) । ऋषिहरुको लागि यो असह्य थियो । यीनै आर्य पिता र अनार्य माताका सन्तानहरु विष्णोपाषक र शिवोपासकका मध्यस्थ भए जसको फलस्वरुप कट्टर ब्राह्मणहरुले आफ्नो दृढतामा केही खुकुलोपन ल्याए र शिवलाई “ब्रात्यस्तोम”को विधिबाट चोख्याई पहिलोपल्ट आफ्ना देवहरुको बीचमा विष्णुभन्दा मुनी मान्यता दिंदै कर्मकाण्डका कट्टरतामा केही खुकुलोपन ल्याए । (राधाकृष्ण चौधर- व्रात्यज अफ एिन्सएन्ट इण्डिया) ।

यसरी “ब्राह्मण धर्म”ले काँचुली फेरी “वैष्णव धर्म”को रुपमा औपनिषदिक युगमा पाइला चाल्यो । कर्मकाण्डकॊ लोकप्रियता कम भएर जानु र औपनिषदिक युगको सूत्रपात हुनु ब्राह्मणहरुका कट्टरता र अनार्यहरुका उदारताकै प्रतिफल थियो । ब्राह्मणहरु आफ्ना आराध्यदेवलाई अरु बिजातीबाट चोखै राख्न चाहन्थे । तर अनार्यहरुमा यसको कुनै अर्थ थिएन । उनीहरुका आराध्यदेव शिव सांसारिक सुख र सभ्यताका प्रतीक यज्ञादि कर्मकाण्डबाट टाढा निर्जन श्मशान हिमालय तथा जंगलमा कहिले भांगधतुरोमा लठ्ठ भएर कहिले योगरत भएर कहिले शिकार खेलेर आफ्ना गणका साथमा रहन्थे । उनका कुनै गोत्र थिएन, जात थिएन, जातीय भाव थिएन र कुनै यान्त्रिक नियमका आदर्श थिएन । वास्तवमा अनार्यहरुका कुनै धार्मिक सन्देश नै थिएन कुनै धार्मिक ग्रन्थ नै थिएन र कुनै धर्म पनि थिएन ।

त्यस कालसम्ममा शिवमाथिको जुन धारणा आर्यहरुले जन्माए थे जुन स्वरुप उनलाई दिएथे त्यसै स्वरुपलाई स्वीकारेर अर्थात् जंगली असभ्य नांगो शिवलाई यथारुप दिएर “सौम्य शिव” को स्थापना गरी प्रगतिशील ब्राह्मणहरु र क्षत्रिय ऋषिहरुले उपनिषद्हरु लेखे र यी उपनिषद्हरुले नयाँ धर्म दर्शनको सूत्रपात गरे । त्यहाँदेखि नै “शैवमत” अब “शैवधर्म”को रुपमा स्पष्ट हुन आयो । यसपछि पुराण तथा महाकाव्यहरुमा नाग, गन्धर्व तथा यक्षलाई देवत्व प्रदान र शूद्र तथा असुरहरुलाई पनि ठाउँठाउँमा सदाचारी र ज्ञानी अध्यात्मवादीको रुपमा लिइन लाग्यो । यसरी मानव, दानव, सुर, असुर सवै जातिबाट पुजिने एक मात्र देवता शिव अब “महादेव” का रुपमा पुजिन लागे र कालान्तरमा महादेव उनका मुख्य नाम नै भएर प्रतिष्ठापित भयो । यसो भन्न सकिन्छ महादेव आर्य र अनार्यहरुका मिश्रित संस्कृतिका केन्द्रविन्दु हुन् । जुन विन्दुमा आएर युगौंदेखिका राजनीतिक संघर्ष र आध्यात्मिक मान्यताको संघर्षको इति हुन्छ । आर्य अनार्यका संयुक्त मान्यतामा एउटा धर्म शैवधर्मको शुरु हुन्छ । स्वस्थानीको कथाको सम्पूर्ण संदेश यही जगमा आधारित छ । इति !!

स्वस्थानी कथा विभेदको सुरुवाती कथा

narayani devkota

(यो लेख लेख्न निकै पहिल देखी खोजेको, बल्ल बल्ल माघ महिनमा लेख्न सके । जुन कान्तिपुरमा छपियको थियो ।)

काठमाण्डौमा महिला हिँसाको विरोधमा युवाहरुको अकुपाई बालुवाटार जारी छ । यति नै बेला हिन्दुहरुको  एकमहिना लामो स्वस्थानी वर्तकथा माघ १३ गतेबाट टोलटोलमा वाचन सुरु भएको छ । एउटै समाजमा महिला हिंसाका घटना दिन दिनै  संचार माध्यममा आएका छन्  । अनि घरघरमा देवीको पुजा गरिँदै छ । स्वस्थानीको वर्त र त्यस वर्तमा पढिने कथा झट्ट सुन्दा देवीको कथा र वर्त हो । 

तर, त्यहाँ न कतै स्वस्थानीको कथा छ, न स्वस्थानीको पुजा नै गरिन्छ । त्यहाँ कथा पनि महादेवको छ र पुजा पनि महादेवको नै हुन्छ । समाज विज्ञान भन्छ, जब संसारमा महिला घर भित्र र पुरुष घरबाहिर काम गर्ने परिपाटीको सुरुवात भयो । तब महिलालाई देवीको रुपमा पुजा गर्न थालियो ।

 विस्तारै पुरुषहरुले महिलालाई वाहिरका कामबाट अलग्याउँदै गए । बाहिरका कामबाट पुरुषले अलग्याउँदै र महिला आफै अलग्गीँदै साधन स्रोतको पहुँचबाट पनि महिला टाढा हुन थाले । यसरी समाजका हरेक कुराबाट टाढा हुँदै गएका महिलाले धर्मको रित त पुराए । धर्मको काम त गरे तर धर्मले के भन्छ भन्ने चासो राखेनन् । जसको कारण एकातिर महिलालाई देवी बनाएर अनेक वर्त र कथाको रचना भयो । अर्को तर्फ धर्मशास्त्रका कितावहरु महिलाले पढ्न नहुने नियम बनाई यो । 

पतन भयो वित्यसपछि लेखिएको कथा हो यो । जसमा महिलाको वर्तको आवरणमा पुरुषको शक्तिको गुनगान लेखिएको छ । जुन लिङ्ग पुजाको असर आज पनि हाम्रो समाजमा जताततै देख्न बाध्य छौँ । हरेक धर्म र समाजमा महिलाको स्थीति कमजोर होला । त्यो अर्को पक्षको कुरा हो, यहाँ हामी महिला नै कसरी लिङ्गको पुजामा लिप्त छौँ भनेर मात्र लेख्न खोजेकी हुँ ।  अहिलेका नेपाली महिलालाई धर्म गर्न र वर्त बस्नै पर्छ भनेर कसैले दवाव दिँदैनन् । यस कारण पनि महिलाहरु आफ्नो रहरले वर्त बसेका हुन् । यसरी रहरले वर्त बस्नेहरुले कतै आफुँलाई कमजोर त बनाईरहेका छैनन् ? 

माघ १३ गतेबाट धेरै महिलाहरु एक महिना लामो स्वस्थानी वर्त बसेका छन् । जसमा पढेलेखेका महिलाको संख्या पनि प्रसस्त छ ।  हिन्दु समाजमा जन्मेका महिलालाई थाहा नभएको र कसैले भनेको  नयाँ वर्त र पुजा होईन स्वस्थानीको । वर्त नबसेका घरहरुमा पनि स्वस्थानीको कथा बाचन गर्ने चलनले धेरैलाई यो कथा थाहा भएको हुन्छ । यो वर्तको नाम त स्वस्थानी परमेश्रीको वर्त जुन नारी जातीको वर्तको नामले भनिन्छ, तर त्यसमा पुजा र वर्त महादेव(शिव)को हुने गर्छ । यो वर्ष पनि साली नदीमा स्वस्थानीको वर्त बस्ने महिलाले स्वस्थानी नाम गरेकी कुनै देवीको फोटो वा मुर्तिको स्थापना गरेका छैनन् । त्यहाँ नदिको वालुवको शिवलिङ्ग बनाई पुजा थालिएको छ । यो अचम्म लाग्दो कुरा छ, वर्त कस्को भन्दा देवीको । पुजा गरिने मुर्ति र कथा कस्को भन्दा महादेवको । ३१ अध्यायको कथामा स्वस्थानी भनेकी कस्ती देवीहुन भन्ने विषयमा खासै केही लेखिएको छैन । तर महादेवको शक्तिको कथा बढो रोचक ढङ्गबाट लेखिएको छ । यो वर्तकथा लगभग महादेवको वर्त र कथा हो  । भन्दा कुनै फरक पर्दैन । 

देवीको वर्त भनिए पनि त्यस पुजाको प्रसाद महिलालाई दिइँदैन । बरु खोलामा बगाईन्छ । कथामा भनिएको छ, वर्त बस्नेको पति छन् भने, पतिलाई, पति नभए छोरालाई र छोरा पनि नभए मित छोरालाई र मित छोरा पनि नभए खोलामा  बगाई दिनु । कस्सो खोलामा पनि पुरुष माछाले मात्रै खानु भनिएको छैन । वर्त बस्ने वा कथासुन्ने नारीहरुले पंढीतलाई प्रशाद छोरा नभए छोरीलाई दिँदा के हुन्छ ? वा किन नदिने भनेर प्रश्न गर्न अब ढिलो भईसकेको छ । 

देवीको भनेर गरिएको पुजामा किन पुरुष लिङ्गको पुजा हुन्छ भनेर हामीले हाम्रा धर्मशास्त्रका मानिसलाई अव पनि नसोधे कहिले सोध्ने ?  स्वस्थानीको कथा भनेर  महादेवको शक्तिको कथा बताई रहँदा र त्यस्ता किताब छापिईरहँदा के हामी भित्र प्रश्न उठ्दैनन् ? केही केही विद्धानहरुले शिवलिङ्गको पुजालाई प्रकृतिको निरन्तरताको पुजा भन्ने जवाफ दिन्छन् । के महिलाको योनीले प्रकृतिको निरन्तरतालाई साथ दिँदैन र ? लिङ्गको पुजा नै गर्नै पर्ने भए स्वस्थानीको पुजामा उनको योनीको पुजा गर्दा हुँदैन ? किन महादेवकै लिङ्गको पुजा गर्ने ? हाम्रो समाजमा अब यस्ता विषयमा कुरा गर्न जरुरी छैन र ? यस्ता प्रश्न उठाउन जरुरी छैन ?

खासमा हामी नेपाली महिला हरेक विषयमा छलफल गर्न चाहँदैनाँै  । बोल्नै पनि चाहँदैनौँ । बरु चुपचाप सहन चाहन्छौँ । आफ्ना कुरो आफैँले विर्सन चाहन्छाँै । किनकि हामी अबोला हौँ । हामी जतिनै आधुनिक भए पनि हाम्रो मानसिकता अबोला नै छ । हजुरआमाहरुको जस्तो । स्वस्थानीको कथा विभेदकारी छ, भन्ने लगभग स्वस्थानी कथा सुन्ने सबैलाई थाहा छ । तर हामी बोल्न चाहन्नौ । जब हामी हरेक विभेदको विषयमा बोल्दैनाँै । तब आफु विभेद परे पनि बोल्न सक्दैनाँै । किनकि हाम्रो बोल्ने बानी नै छैन । हो, यहिबाट हुन्छ हामीमाथी हिँसाको सुरुवात । हरेक घरमा वैवाहिक सम्बन्ध गासिए पछि पुरुष श्रेष्ठ हुन्छ । महिलाका परिवारले उसको खुट्टाको पानी खान्छन्, उसलाई ढोक्छन् र विष्णुको रुप भएको हुँनाले भगवान सम्झेर पुजा गर्छन् । भन्न त महिलालाई पनि पुरुषको घरमा लक्ष्मीका नाम दिईन्छ । तर त्यहाँ उसलाई लक्ष्मीको ब्यवहार गरिँदैन । बरु महिलाले पुरुषका घरका सबैलाई पुजा गर्नु पर्छ । मानौकी पुरुष र उसको परिवार देवताको परिवार हो । अनि महिला र उसको परिवार मानिसको परिवार हो । यस्ता विषयमा पनि हामी बोल्दैनौँ । यो त्यहि लिङ्गको पुजाको एक निरन्तरता हो । लिङ्गको पुजा अर्थात शक्तिको पुजा । मानौँ महिलाको त कुनै शक्ति नै हुँदैन । विवाहमा भन्ने गरिन्छ पाले पुन्य मारे पाप । के महिला अरुले पालीदिनु पर्ने वा अरुले पाल्नुपर्ने असक्त जाति हो ? यो विषयमा हामीले किन बहस गर्दैनौ ? अकुपाई वालुवाटार आन्दोलनमा सहभागी युवाहरु हाम्रो समाजमा रहेको धर्मको यो विभेदको विषयमा पनि कुरा गर्ने कि ?  शालीनदीको किनारमा स्वस्थानी मेला हेर्न जाने युवाहरुले यो त देवीको वर्त हैन र ? किन शिवलिङ्गको पुजा गर्नुभएको भनेर वर्तालुलाई एक प्रश्न पनि सोध्नेकी ? कथा बाचन गरिरहेका ब्रामणलाई तपाईले त महादेवको कथा पो भन्नुभयो स्वस्थानी देवीकै कथा भन्नोस्न  भनेर आग्रह पनि गर्ने कि ? 

प्रजातन्त्र दिवस र तामाङ सहिदहरु

amrit yonjan

म प्रजातन्त्र दिवसलाई सलाम गर्दछु । तामाङ जाति लगायतका नेपालीहरु रैतीबाट जनता भएको दिन हो ७ फागनु, २००७ । यो दिन तामाङ लगायत आदिवासी जनजातिहरुले ल्याएको इतिहास साक्षी छ । जहानिया राणा शासनतन्त्रको विरुद्व २००५ जेठ ७ गते (२० मे १९४८) मा भारतमा पुगेका नेपालीहरुले कोलकतामा जनमुक्ती सेनाको स्थापना गरे । २३ जना संस्थापकहरु मध्ये ८ जना अर्थात् एक तिहाइ (३४.७८ प्रतिशत) तामाङ थिए । बाबुलाल मोक्तान, निर्मल लामा, श्यामकुमार तामाङ, नरेन्द्र लामा, डोनस ग्राङदान, डिकबहादुर तामाङ, हर्षबद्र्धन लामा र लोकबहादुर तामाङले जनमुक्ति सेनाको नेतृत्व गरेका थिए । उनीहरुमध्ये केही अझै जीवित छन् ।

जनमुक्ति सेनाद्वारा २००७ कार्तिक २६ गते (१९५० नोभेम्बर ११) गते ११ बजे राती देशभर शसस्त्र आक्रमण गरेका थिए । सो आक्रमणका क्रममा विराटनगर मोर्चा सम्हालेका तुलाराम तामाङ (गोले काइँला) सहित ३ जना सहिद भए । वीरगञ्ज मोर्चाका सहिद भएका थीरबम मल्ललाई प्रजातन्त्र स्थापना भएपछि नेपाल सरकारले सहिद घोषणा गरे तर तुलारामलाई सहिद घोषणा गरेनन् ।
यसै गरी २००७ साल माघ १ गते राती १ बजे पूर्व १ नं. को मेलुङमा जनमुक्ति सेनाले आक्रमण गर्दा जनमुक्ति सेना तर्फका ८ जना सहिद भए, ती मध्ये ५ जना तामाङ थिए – जगतबहादुर तामाङ, दीलबहादुर तामाङ, भीमबहादुर तामाङ, रणबहादुर तामाङ र रिकबहादुर तामाङ । यहाँ ६२.५ प्रतिशत तामाङ मेलुङ क्रान्तिमा सहिद भए । यसैक्रममा माघ १६ गते चरिकोटको भिडन्तमा जनमुक्ति सेनाका वीरबहादुर तामाङ सहिद भए । सोही दिन दोलखाको मागादेउराली डाँडामा भएको भिडन्तमा जनमुक्ति सेनाका मानबहादुर तामाङ र पूर्णबहादुर तामाङले सहादत प्राप्त गरे । यसैक्रममा धनबहादुर तामाङलाई काभ्रेको भुम्लोमा पुस २७ गते राणका सेनाले गोली हानी हत्या गरेको थियो । गहन अध्ययनको लागि डा. गोबिन्दसिंह कार्की, श्यामकुमार तामाङ, हेमराज अधिकारीको पुस्तक हेर्न सकिन्छ । यस्तै ओझेलमा तामाङ सहिदहरु पनि हेर्न सकिन्छ । 
प्रजातन्त्र ल्याउनका तामाङ जातिको गौरवशाली भूमिका रह्यो । राणकालमा पनि रानीपोखरी विद्यालयमा पठनपाठन गर्न पाउने जात वा समुदायको लागि यो दिनको त्यत्ति महत्व नहोला तर तामाङ जाति लगायतका आदिवासीहरुको लागि निकै महत्वपूर्ण दिन हो । उज्यालो प्राप्तिको लागि उनीहरुले एकतन्त्रीय राणा शासनलाई अन्त गरिदिएका थिए । यसैगरी प्रजातन्त्र स्थापनाको लागि १० जना, पञ्चाती शासन समाप्त गर्न प्रजातन्त्र पुनस्थापनको लागि १४ जना र शाहतन्त्र समाप्त गरी लोकतन्त्र स्थापनाको लागि ९१४ जना गरी ९४८ जना तामाङ सहिद भए । बेपत्ता पारिएका, अपाङ्ग भएकाहरु त हजारौं छन् । गणतन्त्रात्मक लोकतन्त्रको स्थापनाको लागि हाम्रा पुर्खा र अग्रजहरुले गौरवशाली इतिहास निर्माण गरेका छन् ।
तर आज उनीहरुको कदर भएको छैन । सहिद पनि घोषणा गर्दैनन् । हाम्रो पहल पनि भएको पाइदैन । स्थानीय बाटोघाटो र विद्यालय नाउँसम्म ती सहिदका नाउँमा छैनन् । उनीहरुको बारेमा सोधखोज गरेर केही बाहिर ल्याउन सकेको छैन । फेसबुक, ट्विटर र चियापसलहरुमा गफ हाकेर समय र धनको बर्जाद गर्नु भन्दा आफ्नो क्षमताको सदुपयोग गरेर लोकतन्त्रको लागि ज्यान अर्पेकाहरुको बारेमा विस्तृत जानकारी बाहिर ल्याउन उपयुक्त हुन्छ । कर्मठ र सक्षम युवा पुस्ता, संघसंस्थाका पदाधिकारीहरु र राज्यका नीति निर्माताहरुको ध्यान यस तर्फ जानु आवश्यक छ । यी सहिदहरु भनेको तामाङ ह्युल (तामाङ राज्य) निर्माणका आधार हुन्, संघीय राज्यका सम्पदा हुन् । अब साहित्यकार, कलाकारहरुले पनि आआफ्नो सिर्जना उनीहरुलाई अर्पण गर्नु पर्दछ । समावेशी लोकतन्त्रको स्थापना गर्नेतिर राजनीतिज्ञहरुको पहल होस । हामीस सबैको ध्यान सामाजिक न्याय दिने र समृद्ध नेपाल बनाउने तर्फ उन्मुख हुनसकोस् । शुभकामना ।

संघियताका प्रकारहरु

बिश्वमा संघीय राज्यहरुको निर्माण दुई किसिमले भएको पाइन्छ ! पहिलेका स्वतन्त्र राज्यहरुले आपसमा समझदारी , सम्झौता वा सन्धि गरेर संघ निर्माण गरेका थिए ! यस्तो संघीय राज्याहरुमा संयुक्त राज्य अमेरिका , स्विट्जरल्यान्ड , अस्ट्रेलिया , सोभियतसंघ लगायतका पुराना संघीय राज्यहरु पर्दछन् ! यसलाई राज्यहरु संगै आउने बिधि (Coming Together) पनि भनिन्छ !

अर्को पहिले एउटै एकाइको रुपमा शासित हुदै आएको एकात्मक राज्यहरुलाई बिभिन्न उप एकाइहरूमा बिभाजन गरी केन्द्र र प्रदेश बीच अधिकारको बाडफाड सहित संरचना खडा भएका छन् ! यस्तो संघीय राज्यहरुमा भारत , बेल्जियम , स्पेन , अस्ट्रेलिया आदि छन् ! यसलाई जातिगत , भाषिक एबं धार्मिक , भौगोलिक बिबिधता बीच राज्यलाई खण्डित हुन बाट जोगाउन राज्यलाई संगै राख्ने बिधि (Holding Together) पनि भनिन्छ ! त्यसैले संघियतालाई जाती , भाषा , सस्कृति , ईतिहास र बिबिधता सम्बन्धि समश्यालाई सम्बोधन गर्ने सबै भन्दा राम्रो राज्ययन्त्र मानिन्छ !
अहिले हाम्रो नेपाल पनि यहि बिधि बाट संघिय प्रणाली तिर जादैछ !

प्रदेशले स्वतन्त्र पहिचान र सार्बभौम अधिकार राखी सम्झौता मार्फत केही अधिकार संघलाई प्रदान गर्ने व्यवस्था भए त्यसलाई महासंघ भनिन्छ ! बेलायती उपनिवेश बाट स्वतन्त्र भए पछी सन् १७७६ देखि १७८७ सम्मको संयुक्त राज्य अमेरिका र सन् १२९१ देखि १८४८ सम्मको स्विट्जरल्यान्ड यस्तै महासंघ थियो ! वर्तमान अवस्थामा युरोपियन युनियनलाई महासंघको नमुना मान्न सकिन्छ ! महासंघीय प्रणाली अन्तर्गत केन्द्रिय सरकारको स्वतन्त्र संबैधानिक हैसियत तथा अधिकार हुदैन ! यसले आफ्नो संघीय एकाई बाट अधिकार प्राप्त गर्दछ ! त्यसको बिपरित केन्द्रले प्रदेश माथि हस्तक्षेप गर्न सक्ने व्यवस्था भए त्यस्तो मुलुकलाई अर्धसंघात्मक भनिन्छ ! भारत , पाकिस्तान , मलेसिया आदि देशहरु यहि श्रेणीमा पर्दछन् !

संघीय एकाइहरुमा आफ्नो मामिला ब्यबस्थापन गर्नमा संघीय सरकारको भूमिका न्यून वा गौण र संघीय एकाईको भूमिका बढी महत्वपूर्ण भयो भने त्यस्तो संघियतालाई प्रतिस्पर्धात्मक संघियता भनिन्छ ! यदि संघीय सरकारले नै संघीय तथा प्रादेशिक नीति प्रस्तुत गर्ने वा निर्माण गर्ने गर्छ भने त्यसलाई पीडक संघियता (Coercive Federalism) भनिन्छ !

यदि संघीय एकाईले केन्द्रको अनुमति वा केन्द्र बाट मात्र शक्ति प्राप्त गर्दछन् भने त्यसलाई अनुमतीय संघियता भनिन्छ ! त्यस्तै संघ र प्रदेश मिलेर वा संयुक्त रुपमा नीति निर्माण कार्य गर्नेलाई सहकारी संघियता भनिन्छ ! इथियोपिया , दक्षिण अफ्रीका , जर्मनी , भेनेजुयला , बेल्जियम यसका नमुना हुन् !

यसरि संघियतामा दई किसिमले शक्ति बाडफाड भएको देखिन्छ !

( १ ) शास्त्रीय मोडेल - जहाँ प्रदेशले स्वतन्त्र रुपमा निश्चित अधिकार उपभोग गर्दछन जस्तै अस्ट्रेलिया , क्यानाडा , संयुक्त राज्य अमेरिका !

( २ ) अन्तर-बन्धन (Interlocking)संघीय मोडेल - जहाँ संघले मोडेल कानुन बनाउछ र प्रदेशले आफ्नो परिस्थिति अनुसार बिस्तृत कानुन बनाउछ ! जर्मनी र दक्षिण अफ्रिकामा प्रदेशले संघीय कानुनी कार्यक्रमलाई कार्यान्वयन गर्दछ !

कुनै कुनै देशले बिभाजन र बिखन्डनका मागलाई रोक्ने उपायका रुपमा असममित संघबाद (Assymetrical Federalsim) अपनाएको हुन्छ ! यस्तो संघमा केही प्रदेशले अन्य प्रदेशको तुलनामा बिशेष हैसियत र अधिकार पाएका हुन्छन ! क्यानाडाको फ्रेन्चभाषी क्युबेक , भारतको जम्मु कश्मिर र पपुवा न्यु गिनिमा वगेन्भेल्ला यसका उदाहरण हुन् ! असममित संघियतामा आकार , जनसंख्या , भौगोलिक आयतन वा अन्य कुनै बिशेषताहरुलाई ध्यानमा नराखी सबै संघीय एकाइहरूलाई समान अधिकार र केन्द्रमा समान प्रतिनिधित्वको व्यवस्था गरिएको हुन्छ !

संघियतालाई व्यक्तिगत वा सास्कृतिक तथा भौगोलिक संघियतामा पनि बिभाजन गरिन्छ ! भूगोलबिना समुदायलाई सम्बोधन गर्ने संघियता नै सास्कृतिक वा व्यक्तिगत संघियता हो ! भारतमा मुस्लिम समुदायले उपभोग गरिरहेको यहि हो ! जाती , भाषा वा पहिचानका आधारमा देशको भूगोललाई संघीय एकाइमा बिभाजन गरिएमा त्यसलाई जातीय संघियता भनिन्छ तर मानबिय भूगोललाई ध्यानमा नराखी भूगोल मात्र बाडेमा त्यसलाई प्रशासनिक संघियता भनिन्छ ! बिश्वमा जातीय , भाषिक वा सस्कृति बिबिधता भएको मुलुकमा संघीय एकाइको निर्धारण गर्दा सकेसम्म त्यसलाई जातीय , भाषिक तथा सास्कृतिक रुपमा समरुपी बनाउने अभ्यास रहेको छ ! यसले राष्ट्रिय रुपमा बाहुल्य जातीलाई मात्र हैन , राष्ट्रिय जनसंख्यामा अल्पसंख्या भए पनि क्षेत्रीय रुपमा बाहुल्य जातीलाई लोकतान्त्रिक प्रक्रिया मार्फत स्वशासनको अभ्यास गर्ने अवसर उपलब्ध गराउछ !!

तामाङहरुको धार्मिक र साँस्कृतिक परम्परामा सुधारको आवश्यकता

- राम तामाङ
तामाङहरु नेपालको पूरानो आदिबासी जातिहरुमध्ये एक हो । तामाङहरुको भाषा, धर्म, कला र संस्कृति प्रति तामाङहरुले गर्व गर्नु पर्ने तुप्रै पक्षहरु छन र यहाँ सुधार गरिनु पर्ने केहि धार्मिक र साँस्कृतिक परम्पराहरुको बारेमा छोटकरीमा विवेचना गरिने छ।)

एउटा खुल्ला समाजमा हरेक ब्यक्तिलाई आफनो जीवनमा कुनै धर्म मान्ने वा नमान्ने पूर्ण स्वतन्त्रता हुन्छ । आफु जन्मेको परिवारमा परम्परागत रुपमा मानिआएको धर्मलाईनै निरन्तरता दिन पनि सक्छन् वा अरुनै धर्मको अनुशरण गर्न पनि सक्छन् यी सबै व्यक्तिगत रोजाईका कुराहरु हुन र यो स्वतन्त्रतालाई समाजले मान्यता दिनु पर्दछ । यदि कुनै धर्मको अनुशरण गर्छन भने आफुले रोजेको धर्मको बारेमा जानेर, बुझेर उक्त धर्ममा प्रवेश गर्नु र सोही धर्मको नीति, नियम भित्र अडिक रहेर शुद्ध मन, वचन र कर्मले धर्मको अभ्यास गर्नु महत्वपूर्ण हुन्छ। कुनै धर्ममा आश्था राख्दछ भने त्यसमा विश्वास गर्नु पर्छ । आफनो धर्मले निषेध गरेको गतिविधिमा लाग्नु धर्म प्रतिको अनादर हो, धर्मले देखाएको बाटोको अनुशरण गर्नु र आफनो धर्म अनुशारको संस्कृतिको पालना गर्नु उस्को कर्तव्य र जिम्मेवारी पनि हो। धार्मिक बिषय मन संग जोडिएको हुनाले भावनामा शुद्धता, भक्ति र प्रष्ट उदेश्य हुनु अति आवश्यक छ। आफुले मानेको धर्मको नीति, नियमहरुको पालना गर्दा बोझ महशुस गरिएको हुनु हुँदैन, यदि त्यसो हुन्छ भने अभ्यासको जरुरत छ। मन भित्रै बाट अनुशरण नगरिएको अवस्थामा त्यस धर्मबाट कुनै लाभ लिन पनि सकिंदैन र लाभ पनि मिल्दैन ।

नेपालको जनगणना २०११ को तथ्यांक अनुशार धार्मिक आश्थाको आधारमा नेपालमा हिन्दु ८१.३ %, बौद्ध ९.० %, ईश्लाम ४.४ % , किरात ३.१ %, इशाई १.४ %, प्रकृति ०.५ %, बोन १३,००७ जना, जैन ३,२१४ जना, बहाई १,२८३ जना र शिख ६०९ जना छन भने कुनै धर्मको उल्लेख नगर्नेको जनसंख्या ६१,५८१ रहेको देखिन्छ।

सन् २००१ को जनगणनाको तथ्यांक अनुशार नेपालको कुल बौद्ध धर्मालम्बी मध्ये ४७.३ % तामाङहरुले अोगटेको देखिन्छ र तामाङको कुल जनसंख्याको ९०.२ प्रतिशत बौद्ध धर्मालम्बी भएको देखाएको छ।

सन् २०११ को तथ्यांक अनुशार तामाङहरुको जनसंख्या नेपालको कूल जनसंख्याको ५.८% (१५,३९,८३०) देखिन्छ र नेपालमा बौद्ध धर्मालम्बीहरुको जनसंख्या ९.० % (२३,९७,०११) देखाएको छ । यदि ९०.२ % तामाङहरु बौद्धमार्गी हुन भने नेपालको कूल बौद्धमार्गीहरुको आधा भन्दा बढि जनसंख्या तामाङ समुदायले अोगटेको छ र नेपालको बौद्ध पहिचानमा तामाङहरुको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ।

तामाङ समुदायमा बौद्ध धर्मको अवश्थाबारे चर्चा गरौं।

अधिकांश तामाङहरु आफूलाई बौद्धमार्गी भन्न रुचाउँछन र जन्मसिद्ध बुद्धिस्ट हौं भन्छन तर आफनो संस्कार संस्कृति, जिवन शैली बौद्ध धर्म दर्शन अनुरुप छ कि छैन त्यस विषयमा पनि गम्भीर भएर सोच्न जरुरी छ।

परम्परावादी तामाङ समाजमा बच्चा जन्मिदा लामा बोलाएर न्वारन गर्ने र मृत्यू हुंदा लामा द्वारा दाहसंस्कार र धेवा कर्म गर्ने बाहेक बिचको जिवनकालमा लामाको भूमिका न्यून देखिन्छ भने गाउं घरमा दु:ख बिमार पर्दा, विभिन्न पूजा आदिमा झाँक्रिको ठुलै भूमिका देखिन्छ त्यसैकारण “ सोमा बोन्बो सिमा लामा ” भन्ने भनाईको विकाश भएको हुनु पर्दछ । यहि स्थितिलाई बुझेरहोला तामाङ समुदायको प्रतिनिधित्व गर्ने संघ, संगठनहरुले झाँक्रिवादलाई तामाङ संस्कृतिको एक महत्वपूर्ण खम्बाको रुपम लिएको देखिन्छ ।

नेपाल तामाङ घेदुङको तीन वर्ष लामो खोज, छलफल तथा गोष्ठी पछि २०५८ मंसिर ९ र १० गते सम्पन्न दोश्रो राष्ट्रिय तामाङ संस्कार संस्कृति निर्देशिका भेला द्वारा सर्वसम्मतिले पारित तामाङ संस्कार - संस्कृति निर्देशिकाले भन्छ, “ तामाङ संस्कार र संस्कृति एक उच्च सम्रिद्ध र विशिष्ट संस्कृति हो। यो झाँक्रिवाद, लामावाद र ताम्बावादको समिश्रीत एवं सुन्दर रुपमा जीवित र क्रीयाशील छ। यो नै तामाङ जातिको पहिचान र अस्तित्व पनि हो ” । यस कुरालाई प्रथम अन्तराष्ट्रिय तामाङ सम्मेलन द्वारा पारित काठमाण्डौ घोषणा पत्रमा तामाङ बौद्धधर्म, बोन्बोवाद, र ताम्बावादको अपूर्व समिश्रण भएकोतामाङ संस्कार भनेर आत्मासात गरेको छ।

अव प्रश्न उठ्दछ: यदि ९०.२ % तामाङहरु प्राणीमात्रको दयागर्ने, अहिंसाबादी बुद्धधर्मको अनुयायीहरु हुन भने, प्राणीहरुको वलिचढाउने प्रथा बोकेर हिंडेको झाँक्रिवाद कसरी तामाङ् संस्कृतिको खम्बाको रुपमा अझै उभिरहेको छ र किन तामाङ सामाजलाई प्रगतिको बाटोमा अगाडि बढाउने कार्यमा लागेक हाम्रा अगुवा संगठनहरुले झाँक्रिवादलाई एक उच्च संस्कृतिको रुपमा लिंदै र त्यसमा गर्व गर्दै तामाङ जातिको पहिचान र अस्तित्व झाँक्रिवादसंग जोडिएको निष्कर्ष निकाल्दछ ?

यो स्थितीको सिर्जना हुनुमा निम्न कारण हरु हुन सक्दछन:

तामाङहरुले बुद्ध धर्मको बारेमा सहि ज्ञान प्राप्त गर्ने अवशर नपाउनु: तामाङ लामागुरुहरुले आध्यात्मिक चिन्तन, ध्यान, प्रवचन आदिमा भन्दा धार्मिक कर्मकाण्डहरुमा बढि जोड दिएको हुनाले तामाङहरुले बुद्ध धर्मको सहि शिक्षा र ज्ञान प्राप्त गर्न बाट बन्चित भए ।

तामाङ समाज गरिब र अशिक्षित भएको हुनाले गाउँ घरमा भूत, प्रेत, बोक्सी आदिमा बढि विश्वास गरे ।
तामाङहरु बसोबासगर्ने गाउँ घरमा अौषधि उपचारको लागि अस्पताल टाढा भएको हुनाले धामि, झाँक्री लाई बिश्वास गर्न वाध्य भए ।

नेपालमा हिन्दु धर्मलाई राज्यको धर्मको रुपमा राजकीय सम्मान दिएको हुनाले ८१% जनता हिन्दु धर्मालम्बी भए र हिन्दु धर्मको वलीप्रथा लगायतका अन्य थुप्रै धार्मिक बिश्वासहरु झाँक्रिहरुको अभ्याससंग मिल्दो जुल्दो भएको हुनाले तामाङ समुदायमा हिन्दु धर्मको कारणले गर्दा पनि झाँक्रिवादले बलियो हुने र झन फस्टाउने मौका मिल्यो।
बुद्ध धर्मको बिषयमा ज्ञान भएका शिक्षित तामाङहरुपनि धर्म प्रति प्रतिबद्द भएनन र तामाङहरुको परम्परागत संस्कार संस्कृतिमा मादक पदार्थको अत्यधिक प्रयोग हुने भएको हुनाले उनीहरु पनि त्यसैमा रुमल्लिए।

बौद्ध धर्मालम्बी तामाङहरुले धर्म अनुशारको आचरण नगर्नु र धर्म अनुशारको संस्कृतिको बिकाश र प्रवर्दन नगर्नु।

तामाङ संध संस्थाहरुले समाजलाई परिवर्तन गर्नको लागी बलियो निर्णय गर्ने अांट नगर्नु र झाँक्रिवादलाई प्रोत्साहन गरिरहनु। माथि उल्लेखित तथ्यहरुबाट अनुमान गर्न सकिन्छ वर्तमान तामाङ समाजको धार्मिक र साँस्कृतिक अवश्था र यसबाट जन्मिएको मानसिक स्थिति र परिस्थितिहरु।

संभावित केहि इतिहांसिक कारणहरु:

तामाङहरुको लिखित इतिहांस नभएको हुनाले भरपर्दो तथ्यहरुको अभावमा हालसम्म तामाङहरुको प्राचिन इतिहांस बारे भएका लेखनहरु हात्ती छामेर वर्णन गरिएको जस्तो मात्र देखिन्छ । एउटा कुरा के अनुमान गर्न सकिन्छ भने तामाङहरुको उत्पति जहाँबाट भएको भएतापनि उनीहरुको पुर्खाहरु प्रकृतिका पूजारी थिए किन भने सबै भन्दा पूरानो धर्म नै त्यही हो । प्रकृतिको पूजा गर्ने प्राचिन बोन धर्ममा होस अथवा प्राचिन किरांत धर्ममा होस झाँक्रिवादको ठुलो मात्रमा प्रभाव रहेको कुरा इतिहासमा प्रस्टै छ। र तामाङहरुको प्राचीन इतिहांसबारे इतिहांसकारहरुको दुई मत रहेको देखिन्छ, प्राचिन कालमा तिब्बतबाट आएका वा हिमाली तथा पहाडि क्षेत्रका प्राचिन आदिवासि जाति ब्रिहत किरात जातिको एक समुह ।

नेपालका इतिहासविद बाबुराम आचार्यले लेखेको किताब “ नेपालको साँस्कृतिक परम्परा ” मा उल्लेख गरिएको छ कि “ आज भन्दा आठ दश हजार वर्ष जति पहिलाको कुराहो तिनताका हिमालय पर्वत स्रङ्गखलाको सक्षिणी पाखामा रहेको पाहाडी उपत्यका तथा समतल मैदानहरुमा विशिष्ट जनसमुदायको आवादी फैलिएर रहेको देखिन्छ । यस क्षेत्रका मुलनिवासी यसै जातिलाई पछि इतिहासकालमा आएका नवागन्तुक आर्यावर्तीय आर्यहरुले “ किरात ” भन्ने नाम दिएको पाइन्छ । (पाना ९)
वर्तमान समयका मगर, गुरुङ, तामाङ र नेवार आदि आग्नेयदेशीय जातिहरु किरात वर्गका यस्तै भेदहरुमा प्रशिद्द रहेका छन। (पाना ११)

नेपालका हिन्दु शासकहरुले हिन्दु धर्मलाई राज्यको धर्मको रुपमा माने जस्तै तिब्बतमा पनि त्यहाँका बौद्धमार्गी शासकले बौद्ध धर्मलाई राज्यले प्रायोजन गरी बौद्ध धर्मको सुरुवात गरेका हुन, तिब्बतमा सातौं शताब्दिमा बौद्ध धर्मको सुरुवात हुनु भन्दा अगाडि बोन धर्म मान्दथे ।

यहाँ के अनुमान गर्न सकिन्छ भने तामाङहरुको प्राचिन इतिहास जहाँ जोडिएको भएतापनि उनीहरुले प्राचिन काल देखि मनाउंदै आएको धर्म संस्कृति प्रकृति पूजा संग नजिक रहेको थियो । र विभिन्न समयमा भएका राजनीतिक परिवर्तनहरुले उनिहरुको धार्मिक बिश्वासमा पनि परिवर्तन ल्यायो। कुनैले बौद्ध धर्मको अनुशरण गरे भने कुनै लाई पुरानै विश्व्वास प्रकृतिको पूजा र झाँक्रिवादमा राजनीतिक परिवर्तनहरुले झन थप मलजल मिल्यो।

तिव्वतमा त्यहाँको प्राचिन बोन धर्ममा झाँक्रिबादको ठुलो प्रभाव थियो भने माहायान, बज्रयाना बौद्ध धर्ममा बोन धर्मको प्रभाव रहेको देखिन्छ । महायाना बुद्धधर्म मान्ने राष्ट्रहरु चीन, मंगोलिया, जापान र कोरियाआदी देशहरुमा त्यहांका प्राचिन झाँक्रिवादले बुद्धधर्मलाई प्रभाव पारेको देखिन्छ ।

धार्मिक र साँस्कृतिक परम्परामा सुधारको आवश्यकता किन र के सुधार गर्ने ?

यदि तामाङहरु आफुलाई बौद्धमार्गी हुँ भन्छ भने आफनो धार्मिक आश्था अनुरुपको आचरण गर्नु जरुरी छ र बौद्ध धर्म संग मेल नखाने साँस्कृतिक कुसंस्कारहरुलाई निरुत्साहित गर्नु आवश्यकता छ। बुद्ध धर्मको उदेश्य संसारिक दु:खबाट मुक्ति दिलाउनु हो र हरेक माहयानी, बज्रयानी लामाबुद्ध धर्मका अनुयायीहरुको उदेश्य बोधिसत्वो प्राप्त गर्नु नै हो। तर हाम्रो आफनै संस्कृतिले नै हामीलाई बन्दी बनाई दिएको हामीले पत्तो पाईरहेका छैनौ। हाम्रो धर्मले प्राणी हिंसा नगर्नु, माधक पदार्थको सेवन नगर्नु भनेको छ तर हाम्रो संस्कृतिको हरेक पक्षमा अत्यधिक मात्रमा मादक पदार्थको प्रयोग हुन्छ भने प्राणी हिंसा पनि हुन्छ । हामी हाम्रो धर्म प्रति प्रतिबद्ध छैनौ र धर्मले निषेध गरेको संस्कृति रुमल्लिएकाछौं।

एउटा उदाहरण प्रस्तुत गर्न चाहान्छु: तामाङ संस्कार संस्कृति निर्देशिकाको कर्म संस्कार अन्तरगत छेवार गर्ने बिधि को १० नम्बरमा उल्लेख गरिएको छ:

“ घरको तर्फबाट सके सम्म थोरै च्याङ रक्सी बनाउने । थोरै खर्चमा छेवार सम्पन्न गर्ने र सिमित दाजुभाई तथा इस्टमित्र नातागोतालाई बोलाउने । मामा ठेगानको लागि १ पोङ रक्सी, एउटा कुखुरा र छेवार पछिको डाङको रुपमा एक पोङ रक्सी, १२० (६ बीसा) रोटी, बाबर र एउटा कुखुरा लाने, छेवार एकै दिनमा सम्पन्न गर्ने र गराउने।”

हामीले अनुशरण गरेको बुद्ध धर्म र हाम्रो संस्कृतिमा गरिने यस्तो प्रकारको गतिबिधिले हामीलाई हाम्रो मनभित्र अन्तरद्वोन्द्ध स्रिजना गरिदिएको छ, जुन घातक छ र हाम्रो धर्म र संस्कृतिप्रति हामी प्रष्ट छैनौ। हामी अल्मलिएका छौं। बुद्ध धर्ममा मन (mind) को धेरै महत्वो छ। बुद्धले भन्नु भएको छ, मन नै सबै थोक हो, मनले जे गर्न चाह्यो त्यो हुन्छ। लामा बुद्ध धर्मका कर्मकाण्डहरुले मनलाई परिवर्तन गर्न कोशिस गर्दछन। मन्त्र उच्चारण गर्दछन। मन्त्रको अर्थ मनलाई शुरक्षित गर्नु हो (mind protection)। हाम्रो धर्मको विश्वास अनुशार मानिस मरेपछि मन र शरीर छुट्टिन्छ र मन (चेतना) को शुरक्षित तरिकाले अर्को जन्ममा सरोस भन्ने कामना बौद्धमार्गीहरु गर्दछन। त्यसैले हाम्रो मन सफा र स्पस्ट हुनु जरुरी छ।

बुद्ध धर्म र झाँक्रिवाद/ बोन्बोवादमा भिन्नताहरु:

बुद्ध धर्म यथार्थवादी धर्म हो भने झाँक्रिवाद काल्पनिक अदृष्य संसारमा विश्वास गर्ने प्रथा हो।
बुद्ध धर्म अनात्मावादी धर्म हो भने झाँक्रिवादले प्रकृतिका सम्पूर्ण बस्तुहरु रुख, बिरुवा, ढुङ्गा, खोल, आदि सबैमा आत्मा भएको बिश्वास गर्दछ।
बुद्ध धर्मले कुनै सर्व शक्तिमान स्रिस्टिकर्ता भगवानमा बिश्वास गर्दैन
झाँक्रिवादले देवी, देउता, भूत प्रेत आदिमा बिश्वास गर्दछ।
बुद्ध धर्मले संसारमा दुखको कारण अज्ञानता हो भन्छ र लोभ, मोह ईच्छाको संसारबाट मुक्त हुने उपाए बताउंदछ भने झाँक्रिवादले बिभिन्न पदार्थ, बस्तु, वली, भोग आदिको माध्यामबाट अतृप्त आत्माहरुको भोक, प्यास, ईच्छा पूर्तिगर्ने प्रयास गर्दछ।
बुद्ध धर्म मानवतावादी धर्म हो यसले प्राणी मात्रको दया गर्छ र दया, मायाँ र करुणाको माध्याम द्वारा सुख पाउन सकिन्छ भन्ने बिश्वास गर्दछ।
झाँक्रिवादले प्राणीहरुको वली चढाउंछ।
बुद्ध धर्मले बिज्ञानमा बिश्वास गर्छ भने झाँक्रिवादले अन्धबिश्वासमा।
बुद्ध धर्म ले कर्ममा बिश्वास गर्दछ र कर्म अनुशारको फल प्राप्त हुने कुरामा संका गर्दैन, भने झाँक्रिवादले शक्तिकेन्द्रहरुको पूजा गर्दछ, र शक्तिको पूजा बाट वर्दान मिल्छ भन्ने आधारमा शक्तिको पूजा गर्ने मानसिकताको बिकाश गराउंदछ ।
बुद्ध धर्ममा शान्ति मिल्छ र शान्त मानसिकताको विकाश गराउंदछ भने झाँक्रिवाद जहिले पनि अशान्त र अतृप्त आत्माहरुको ईच्छा पूर्ति गर्न भौतारिरहेको हुन्छ।
बुद्ध धर्म अनुशार बुद्ध, धर्म र संघको शरण गमनमा परेपछि कुनै भूत, प्रेत बाट डराउनु पर्दैन, बरु अज्ञानता, लोभ, ईच्छा र ध्रिना बाट डराउनु पर्दछ ।
बुद्ध धर्मले ठूलो, सानो, काला, गोरा, कुनै प्रकारको जातीय भेदभाव गर्दैन। सबै प्राणीहरुमा बुद्ध स्वभाव, स्वरुप देख्छन र हरेकमा प्रगति गर्नसक्ने समान क्षमता रहेको बिश्वास गर्दछ ।

झाँक्रिवाद कुनै धर्म होईन यो अद्रिस्य काल्पनिक संसारमा विश्वास गर्ने पुरातनवादी अभ्यास हो। यो चालीस हजार बर्ष पहिले साईबेरियाबाट सुरु भएको मानिन्छ र बिश्वोका हरेक महादेशहरुमा बिशेष गरी अशिक्षित र अन्धबिश्वासलाई मान्ने समाजमा अझै विधमान रहेको छ। समयानुकुल रुपमा परिवर्तनहरु हुंदै गएको हुनाले अहिले सम्म झाँक्रिवाद जिउंदो रहेको मानिन्छ । बिकशित मुलुकहरुका झाँक्रिहरु कर्मकान्डिए प्रक्रियाहरु भन्दा आध्यात्मिक चिन्तन र साधना गर्दछन, झाँक्रिहरुले मानिस र प्रक्रिति एवं बाहिरी र आध्यात्मिक तथा दैवीक शक्ति संग जोड्ने पुलको काम गर्दछ भन्ने आधुनिक झाँक्रिहरु दावी गर्दछन। अरु धर्ममा बिश्वास गर्ने मानिसहरुका लागि झाँक्रिवादले खासै अशर नपार्न सकछ तर अहिंसावादी बुद्ध धर्मका अनुयायीहरुको लागि झाँक्रिवाद र त्यसले जन्माएको संस्कृतिको पालना गर्न कठिन हुन्छ। किन भने बुद्ध धर्मको नीति, नियम, मान्यता र दर्शन संग झाँक्रिवादको बिश्वास र अभ्यास मेल खाँदैन।

झट्ट हेर्द तामाङ समुदायमा झाँक्रिवाद र लामावादको सुन्दर समिश्रणले समाज अगाडि बढेको जस्तो देखिएतापनि अप्रत्यक्ष रुपमा यो समिश्रण त्यति सुन्दर भने छैन बरु यसले तामाङ समाजलाई मानसिक रुपमा नकारात्मक असर पारेको छ । आफुले अनुशरण गरेको अहिंसाबादी बुद्ध धर्म र पशु पंछिको वली चढाउने झाँक्रिवादी संस्कृति र साँस्कृतिक कार्यहरुमा धर्मले निषेध गरेको मादक पदार्थको अत्यधिक प्रयोग र पशु पंछिको हिंसाले तामाङहरुको धार्मिक बिश्वास र साँस्कृतिक परम्परामा धेरै भिन्नता ल्याएको देखिन्छ। आफनो धार्मिक बिश्वास अनुरुप साँस्कृतिक परम्पराहरु नहुनु भनेको जहिले पनि बिभाजित मनस्थितिमा रहनु हो । एकै जना मानिसले एउटै समाजमा मान्ने धर्म र संस्कृतिको दुई फरक र बिपरित मान्यता हुनु भनेको आफै मा विरोधाभासपूर्ण छ र यसरी समाज स्वस्थ रुपले अगाडि बढ्न सक्दैन ।

ल्होछारको सम्बन्धमा:

हिन्दु धर्म अनुशारको साँस्कृतिक पर्व दशैं तामाङहरुले पनि धेरै लामो समय सम्म मनाए राज्यले पक्ष लिएको राजकीय धर्मको प्रभावमा परेर होस या तामाङहरुले प्राचिन काल देखि बिश्वास गरेको झाँक्रिवाद/ बोन्बोवाद संग मिल्दो जुल्दो भएर होस । तामाङ झाँक्रिहरुमा हिन्दु धर्मको प्रभाव गहिरो रह्यो र हिन्दु धर्मको कारण तामाङ समाजमा झाँक्रिवाद झन राम्रै संग फस्टाउने मौका मिल्यो। नेपालमा राजनीतिक परिवर्तनसंगै नेपालका बौद्धमार्गी जनजातिहरुले पनि खुल्ला रुपमा ल्होछार पर्व मनाउन थाले । २०५१ साल माघ १६ गते देखि ल्होछारले राजकीय मान्यता प्राप्त गर्यो र नेपाल तामाङ घेदुङले २०५१ साल माघ १७ गतेको दिन २८३१ अौं फाक ल्हो देखि आधिकारिक रुपमा ल्होछार मनाउन सुरु गर्यो।

चन्द्र पात्रोको आधारमा नयाँ बर्ष मनाईने पर्व ल्होछार हिमाली बौद्धमार्गीहरुले सयौं बर्ष देखि मानिआएको चाड हो । २०५१ साल देखि २०७० साल सम्म अाईपुग्दा २० बर्षको अवधिमा तामाङहरुले पनि आफनो पूर्खाहरुले मनाउने चाड ल्होछारको राम्रो अनुभव हाँसिल गरिसकेको छ । तर साल गन्तिको सन्दर्भमा २८३१ देखि २८४९ सम्म अाईपुग्दा सम्म पनि २८४९ बर्ष अगाडि तामाङ जातिको धर्म वा संस्कृतिसंग जोडिएको के घटना घटेको थियो जस्को आधारमा हामी यो ल्हो/बर्ष गन्ति गर्दै २८४९ अौं सम्म अाईपुगेका छौं भन्ने प्रश्नको भरपर्दो जवाफ अहिले सम्म कहिंबाट आएको छैन । बरु यो चन्द्र पात्रोको आधारमा नयाँ वर्ष मनाउने परम्परा पाँच हजार वर्ष पूरानो भएको हुनाले कुनै संख्यामा सिमित राख्नु हुन्न भन्ने अभिब्यक्तिहरु तामाङ संस्कृतिका बिज्ञहरुबाट सुन्नु पाईन्छ। चीनले यो वर्ष ४७१० अौं नयाँ वर्ष र तिब्बतियन, नेपालका शेर्पा र ह्योल्मो जातिहरुले २१४० अौँ लोसार मनाए । उनिहरुको इतिहांस प्रस्ट छ, चीनमा त्यहाँका चिनिया सभ्यताका प्रशिद्ध संम्राट ह्वाङतिले राज्य सत्ता गरेको पाला देखि गन्ति गरेको देखिन्छ भने तिब्बतियनहरुले ईसापूर्ब १२७ का तिब्ब्तका प्रथम राजा न्यात्री छ्यान्पोको सम्मान गर्दै यो साल गन्ति २१४० अौं सम्म ल्याईपुर्याएको देखिन्छ।

ल्होछार सम्बन्धि अर्को समस्या कुनदिन ल्होछार मनाउने भन्ने भो, तामाङहरुले सोनाम ल्होछार माघ शुक्लपक्ष प्रतिपदाको दिन मनाउने चलन छ भने तिब्बतियन र शेर्पा लगायत ग्याल्पो लोसार मनाउने जातिहरुले सोनाम ल्होछार भन्दा एक महिना पछाडि साधारणतया फाल्गुन शुक्लपक्ष प्रतिपदाको दिन मनाउने चलन रहेको छ भने चन्द्र पात्रोमा फरक फरक दिन गन्तिको कारणले गर्दा करिव तीन वर्षमा यी दुबै ल्होछार, सोनाम र ग्याल्पो एकै दिनमा पर्दछन।

हामीलाई समस्या कहाँ परेको छ ?

लामाबुद्ध धर्म मान्ने लामाहरुले ग्याल्पो ल्होछार मान्दछन । सन् १०२७ मा तिब्बतियन चन्द्र पात्रो र बौद्ध धर्मकै काला चक्र तन्त्रमा आधारित भारतिय कार्चि पात्रोको समयोजन द्वारा बनेको तिब्बतियन पात्रोको आधारमा लामाबौद्ध धर्मका सम्पूर्ण कर्मकाण्डहरु सयौँ बर्ष देखि लामाहरुले गर्ने गर्दछन ।
सोनाम ल्होछार र ग्याल्पो ल्होछार को बिचमा सामान्यतया एक महिनाको अन्तर परेको हुनाले त्यस एक महिना बिचको अबधिमा जन्म भएको बालकको कुन ल्हो र खाम हुन्छ भन्ने अर्को समस्या हो । हाम्रो तामाङ संघ संस्थाहरुले यी माथि उब्जिएका समस्याहरुको समाधान खोज्नु पर्ने बेला भै सकेको छ अव ढिला गर्नु उचित हुंदैन।

तामाङ राष्ट्र (जाति) को संघिय ताम्सालीङ केन्द्रीय तामाङराज्य: एक लघु-अध्ययन

- अजितमान तामाङ
ऐतिहासिक पृष्ठभूमिः
तामाङ जाति बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक मुलुक नेपालको नेपाल सरकारले सूचिकृत गरेको ५९ आदिवासी जनजातिहरू मध्ये ठूलो जनसंख्या भएको जाति तामाङ हो। तामाङ जाति नेपालको सबै भन्दा पुरानो आदिवासी जनजाति मध्ये एक हो । मुख्यतया नेपालमा तामाङ भाषा बोल्ने र बौद्ध धर्म मान्ने आदिवासी जनजातिहरूलाई तामाङ भनेर चिनिन्छ। नेपालमा डम्फु, टुङ्ना, मुर्चुङ्गा, विनायो र सेलो(स्यालु) भन्नाले तामाङ जातिलाई बुझाउँछ। अनि आफ्नै घर बुना स्यामा(लुँगी जस्तो फरिया), ग्या(गातो), गाय्.-बरको, ग्याय्.-तोकोरोक, उनी राडी, पाखी स्योल्दो, सुर्काअी(लुकुनी), फेङ्गा (अल्लोको घरबुना गातो लुगा), अनि लोक्ताबाट हाते कागज बनाउने सीप, जङ्गली निगालोबाट नाङ्लो, डोको, थुन्से, नाम्लो बुन्ने, थाङ्का(चित्रकला), मकुन्डो खोप्ने(मास्क), आदि मौलिक पेसाहरू हाम्रो तामाङ राष्ट्रीयताको चिनारी हो। नेपालमा बसोबासको हिसाबले हामी तामाङहरू गणेश हिमाल, लाङटाङ हिमालको उपत्यकाहरू देखीसम्पूर्ण पहाडी क्षेत्रमा फैलिएको हुँदा हिमाली तथा पहाडी भुगोलमा वसोवास गर्ने मुख्य र महत्वपूर्ण जाति हौं। तामाङ शब्द निर्माण बारे विभिन्न मतहरु भए तापनि तामाङ शब्दले नेपाल र एसियाली हिमालय क्षेत्रको प्राचिन र ऐतिहासिक जातिलाई बुझाउँछ ।

काठमाण्डौ उपत्यकाको मानव सभ्यताको आरम्भको कुरा गर्नु पर्दा स्वयम्भू पुराण र स्थानीय जन श्रुति अनुसार उपत्यकामा नागदह थियो र यस नागदहमा श्री ज्योतिरूप स्वयम्भूको दर्शनार्थ महाचीनको पञ्चशिर्ष पर्वतको थुम्कोमा रहनु भएका महामञ्जुश्रीका निर्वाणकाय(टुल्कु) श्री मञ्जुदेवाचार्य महाचीनबाट नागदह याम्बु(काठमाण्डौ) उपत्यका आउनु भयो। श्री ज्योतिरूप स्वयम्भूको दर्शन गर्न नागदहको पानी सुकाउँदा सजिलो हुने देखी आफ्नो राल्डी(खड्ग)ले दहको किनार काटी पानी सुकाए पछि नागदहले बनाएको मलिलो भूमिमा सबै तिरबाट आएका लोकजनहरूलाई बसोबास गराइ देवपट्टन नामक सहर बसाली आफूसँगै आएका राजकुमार धर्माकरलाई राजा बनाएद्द भन्ने ऐतिहासिक लोक आख्यानलाई सार्थकता दिन खोज्ने एउटा पुरातत्वकी अध्ययनको निचोड यस्तो छ। सन १९७८ मा नेपाल रसिया सांस्कृतिक सम्झौता अन्तर्गत रसियाका लेनिनग्राद विश्व विद्यालयका प्राग-ऐतिहासिक पुरातत्वविद् डा. एनातोली याकोब्लभ सेटेन्कोले काठमाण्डौको बूढानीलकण्ठको दक्षिण पूर्वतिर बानिया पाखा र पण्डित गाउँको बीचमा रहेको धोबी खोलाका किनारमा एउटा अध्ययन गरेको थियो। यस अध्ययनले प्राचीन पाषाण युग (उत्तरकाल ईशा पूर्व ३०,००० वर्ष)का केही ढुङ्गे उपकरण विना पालिसका तर चोट दिएर ताछेर बनाएको पाषाण उपकरण प्राप्त भएको तथ्य सार्वजनिक गरेका थिए। यो पाषाण उपकरण उपत्यकामा भेट्नुलाई अनुसन्धाकर्ता डा.सेटेन्कोले आफ्नो अध्ययनको निचोडमा यो पाषाण उपकरणको प्रयोग गोवीबाट सुरु भएर सुदूर पूर्व एसिया (पेकिङ)हुँदै याम्बु(काठमाण्डौ)उपत्यकामा आइ पुगेको अनुमान लगाएका थिए। पेकिङ मानवको आकृतिसँग मिल्ने मंगोलायड जाति तिब्बत र हिमालय हुँदै काठमाण्डौ उपत्यका आइ पुगेको कुरा निष्कर्ष निकालेका थिएघ। एसियाकै जेठो मानव विकास चिनको पेकिङमा भेटिएको मानव आकृति आजको काठमाण्डौ उपत्यकाको वरिपरि बसोबास गर्ने तामाङ जाति मंगोल जातिसँगमिल्ने हुँदा महाचीनबाट आउनु भएका महामन्जुश्री (फाबा ज्याम्पेयाङ)ले उपत्यकाको नागदह सुकाएर बस्ती बसालेको भन्ने ऐतिहासिक जन-आख्यानलाई पुष्टि गर्ने प्रयास गरेको छ। त्यसैगरी आफूलाई ज्याम्पालयाङ(महामञ्जुश्री) कै सन्तानको रूपमा दाबी गर्ने तामाङ जाति जसको आज पनि काठमाण्डौ उपत्यका भित्र र वरिपरि याम्बु, सैंबु, मुर्मी, मुल्मी, सँयजु(सैंजु), सँय् आदि उल्लेखित तामाङ जातिसँगसम्बन्धित थुप्रै ऐतिहासिक अभिलेखहरूलाई केलाई खोज्ने हो भने लिच्छवि काल देखी मध्य काल सम्म कै पाइन्छ। उपत्यकाको तामाङहरू नै मंगोल मूलका सबै भन्दा पुरानो मानव समुदाय हुन भन्ने कुरा विद्वान् मानव तथा समाज शास्त्री स्व.जनकलाल शर्माले पनि पटक पटक उल्लेख गर्नु भएको छ। जसको धर्म, भाषा, संस्कृति, वेषभूषा, रूपरंग आदी चिनिया मंगोल-मूलका सँग हुबहु मिल्छ। यही ऐतिहासिक तथ्यले तामाङ जाति नेपाल कै सबै भन्दा पुरानो मानव वंश हो भन्ने प्रमाणित गर्छ। 

त्यति मात्र होइन, तामाङ जातिको महान् चाड नयाँ वर्ष ल्होछार उत्सवले पनि तामाङ जाति पुरानो हो भन्ने प्रमाणित गर्छ किन भने काठमाण्डौ उपत्यकामा प्रागैतिहासिक काल देखी रहि आएको स्वयम्भू महाचैत्यको पूर्व अभिमुखमा सुप्रतिष्ठित अक्षोभ्य बुद्धको सन्मुख स्थापित धर्मधातु वागीश्वर मण्डलको पीठमा अङ्कित तत्वीय खगोलशास्त्रका १२ जीव जन्तुको चक्र (ल्होकोर च्युङनी) रहेका छट। यो प्राचीन चिनियाँ तत्वीय खगोलशास्त्रका प्राचीन संकेत चिन्हहरूले नेपालमा आलेखन प्रणाली आउनु अगाडी नै यो चित्रलिपि प्रणालीय खगोलशास्त्रको प्रयोग भएको पुष्टि गर्दछ। अझ यसले नेपालमा यो परम्परा प्राग-ऐतिहासिक काल देखी नै थियो भन्ने पुष्टि गर्दछ। नेपालमा यो चिनियाँ खगोल शास्त्र अनुसारको नयाँ वर्ष उत्सव (ल्होछार)तामाङ जतिले मात्र आज पनि चिनियाँहरूले मनाउने दिनमा नै मनाउने गरि आएका छन् अर्थात् चिनियाँ र तामाङ ल्होछार पद्धती एउटै हो। नेपालको यो तत्वीय खगोल तथा ज्योतिषशास्त्रको प्रयोग कहिले देखि आरम्भ भयो भन्न कठीन भए तापनि चीनमा यो परम्परा आज भन्दा पाँच हजार वर्ष अघि देखी अर्थात् चिनको सिया राज्यकालमाठ (२१००-१६०० ई. पू.) प्रचलनमा आएको हो र तत्वीय ज्योतिष तथा खगोल शास्त्र परम्परा आजसम्म पनि त्यही रुपमा चलिरहेको छ। त्यसकारण तामाङ जातिको महान् चाड ल्होछार नयाँ वर्ष उत्सवमा मात्र सीमित छैन यो उत्सव तामाङ जाति र ताम्सालीङ भूमिको प्राचीनतालाई पुष्टि गर्ने एउटा प्राचीन सांस्कृतिक आधार समेत भएको छ। 

यसको साथै संसार मै चलिरहेको राष्टि्रय मुक्ति आन्दोलन भन्दा नेपालका हामी तामाङ लगायत आदिवासी जनजातिहरुको राष्टि्रय मुक्ति आन्दोलनले पनि पृथक रहन सकेन जसको फलस्वरुप तामाङ जातिको तामाङ राष्ट्रको राष्टि्रय मुक्ति आन्दोलन चलि रहेको छ। यो तामाङ जातिको राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनले तामाङ जातिको अर्थात् राष्ट्रको छुट्टो संघिय ताम्साली गणराज्यको पहिचानलाई राजनीतिक मान्यता समेत स्थापित गर्न थोरै सफलता तर्फ उन्मुख भइ सकेको छ। 
यही सन्दर्भमा तामाङ राष्ट्रको ऐतिहासिक र प्राचिन गणराज्यको उत्खनन अध्ययनले ताम्सालीङ भित्र तीन प्राचिन संघिय तामाङ गणराज्यहरु रहेको तथ्य पुष्टि हुन आएको छ। तामाङ जातिको केन्द्रीय संघिय गणतन्त्रात्मक राज्य भएको कुरामा भने कुनै सन्देह छैन। यस विषयमा अझ विस्तृत र व्यापक रुपमा गहिराइ सम्म पुग्न थुप्रै अध्ययन अनुसन्धानहरु हुन जरुरी छ। तामाङ जाति वा राष्ट्रको प्राचीनता र संघियतालाई बुझ्न र बुझाउन यहाँ यस लघु-अध्ययनमा थोरै प्रयास गरेको छु। 

बोद संघियताको पर्याय नै महान एवं विशाल संघिय तामाङ जाति(राष्ट्र) र 
जातीयता(राष्ट्रीयता) होः 

तामाङ शब्द प्रयोगका दृष्टिले मुख्यतया नेपालको राजधानी वरिपरिको र उपत्यकामा प्रथम आवाद गर्ने मंगोल मूलको मानव जाति वा समुदायलाई बुझाउन प्रयोग भइ आएको छ। तामाङ शब्दको प्रयोग विदेशी विद्वान् म्याक्डोनाल्डका अनुसार हालको मुस्ताङ जिल्लाको गुन्थाङ जो पुराङ राज्यको एक भाग थियो"। त्यहाँका राजा बुम देंगोन जसले सन् १२५३ देखि १२८० सम्म राज्य गरेका थिए। उनको वंशावलीमा तल्लो मुस्ताङमा रहेका "से मोन शेरिब अधिराज्य"का तामाङहरूलाई दबाउन मुक्तिनाथमा किल्ला बनाउन लगाएको भन्ने वृतान्तड उल्लेखित छ। सो वृतान्तले तामाङ शब्दलाई राष्ट्रको रूपमा र जाति (राष्ट्र)वाचक संज्ञाको सूचकको रूपमा ७०० वर्ष अघि देखी प्रयोग भएको तथ्यको उजागर भएको छ। किन भने एउटा राज्य वा राष्ट्र वा मुलुकलाई डर अर्को राज्यबाटै हुन्छ। त्यो कुरा यहाँ झल्किन्छ। तसर्थ यो नै नेपालमा भेटिएको तामाङ राष्ट्र(जाति)लाई बुझाउन तामाङ शब्दको प्रयोग भएको एकमात्र सबैभन्दा पुरानो अभिलेख हो। भने यो क्षेत्रलाई माथ्लो मुस्ताङ भोटको रूपमा चिनिन्छ। यही क्षेत्र तिब्बतमा सबै भन्दा पहिले बौद्ध धर्म फैलिनुमा महत्व राख्ने अुअीसाम्य(सामय्) गोन्पा बन्नु पहिले बनेको भन्ने विश्वास गरिएको लोगेकर(लोग्यागार) गोन्पा छ। अनि यही क्षेत्रमा नेपालकै साबै भन्दा पुरानो मानव वस्तीको पुरातात्वीक अवशेष भेटिएको छ। तामाङ जातिको लिखित वंशावलीमा यो क्षेत्रलाई तामाङ जातिको उदगमम स्थलको रुपमा उल्लेख गरिएको छ र उत्तरी बौद्ध सम्प्रदाय सबै भन्दा पुरानो मत ङीङमा सम्प्रदायका अनुयायी सबैभन्दा पुरानो(३० हजार वर्ष अघिको मानव समुदाय) र धरै जनसंख्या भएको आदिवासी समुदाय पनि तामाङ नै हुनुले पनि त्यो क्षेत्र तामाङ जातिको बाब्सा उदगम स्थल हो भन्ने कुराको पुष्टि हुन्छ। 
तामाङ वंशावली अनुसार हुम्ला, जुम्ला भन्दा माथिका चीनको तिब्बतको दक्षिण पश्चिमको मानवसरोवर भन्दा मुनितिरको उरवर प्रदेशलाई "स्याङस्युङ" युल भनिन्छढ। हाल यो चिनको दक्षिण पश्चिम तिब्बतमा अर्थात् माथिल्लो मुस्ताङको उत्तर पश्चिम तर्फ पर्छ। तामाङ वंशावलीमा तामाङ जातिको "स्याङबो" थरको "बाब्सा" उद्गम स्थल "स्याङस्युङ" हो अर्थात् "स्याङस्युङ युलरी स्याङबो बाब" तथा नेपालका हालको मुगु जिल्लाको कर्मारोङ क्षेत्र जहाँ अझै आफूलाई तामाङ भनेर चिनाउनेहरु छन् वंशावलीमा "मुगु ग्याल्सारी मोक्तान बाब" अर्थात् मुगु राज्य मोक्तानको उद्गम स्थल हो भनेर वर्णन गरिएको पाईन्छ। 

यही क्षेत्र आसपास "स्याङस्हुङ युल्टी स्याङबो बाब", "मुगु ग्याल्साटी मोक्तान बाब", र "पुराङ च्यात्टी पाख्रीन बाब" (हालको मुक्तिनाथ क्षेत्र) तामाङ वंशावली अनुसार प्राचीन तामाङ "बाब्सा" अर्थात् वासस्थान "पुराङ" होज्ञण्। मुक्तिनाथ क्षेत्रको नाम मुक्तिनाथसँगनजोडिदा ताका पुराङ कै अधीनस्थ क्षेत्र थियो र आज पनि स्थानिय भाषामा यस क्षेत्रको स्थान नाम "पुराङ" नै भनेर भनिन्छ। पुराङ तामाङ वंशावली अनुसार तामाङ जातिको उद्गम स्थल हो। आजसम्म मुक्तिनाथ देखी मुनीतिरका बासिन्दा जो मातृभाषामा आफ्नो जातिलाई बुझाउन "तमङ" शब्दको प्रयोग गर्ने थकालीहरूको मूल थलो कागबेनी, ठीङी, जोमसोम, मार्फा आदि स्थानहरू रहेका छन्। त्यस्तै थकालीहरू माझ आफ्नो जातीय चिनारी दिय्.त्र्दा थकाली भित्र पनि लालचन, भट्टचन, सेरचन, गौचन भनेर चिनाउन नचाहने र आफूलाई आफ्नो भाषामा चिनाउनु पर्दा "तमङ" भनेर चिनाउनु मै गर्व गर्नेहरू आज पनि जोमसोम, ठीनी लगायत गाउय्.त्र्हरुमा पाइन्छन् । त्यसो मात्र होइन आजका ताम्सालीङ भुगोलका ऐतिहासिक संघिय गणराज्यको अभ्यास आजसम्म ज्युँका त्युँ यही थाकखोलामा मात्र ३ गाउले, १२ गाउँलेको रुपमा अर्थात् अनेत्र १२ तेमाल, १२ गोर्स्याङ, १२ लच्याङ जस्तै प्राचीन विशाल बोद संघियता भित्रको गणराज्यहरुको अवशेषको स्वरुप पाइन्छ। 
त्यसैगरी गुरुङ समुदायमा आज भोलि गुरुङ भन्नुमा भन्दा बेसी तमु भन्नुमा गर्व गर्दछन् । हुम्लाका लामाहरू पनि पहिले हुम्ली तामाङ भनेर चिनाउने गर्दथ्यो, मुगु कार्मारोङ क्षेत्रकाहरुको पाय्.त्र्च पुस्तासम्मका लखोटमा आफ्नो जातिगत वंशकारुपमा तामाङ लेख्न गरेको अभिलेख पाइन्छ। उनीहरुले पनि अजभोलि आफ्नो छुट्टो पहिचानको खोजिमा "लामा" भन्नुमा गौरव गर्न थालेका छन्। तापनि नेपालको राजधानीलाई नेपालको सिमानाको उत्तर हिमाल, दक्षिणमा चुरे, तराइ या पूर्वय्.-पश्चिम चारैतिर घेरेर घना बसोवास रहेको तामाङ जाति जसलाई यहाय्.त्र्का सामन्ती शासकहरुले भोटे, लामाभोटे, घलेभोटे, घले, लामा भनेर विदेसी या फरक राष्ट्रको अर्थमा हेयभावले सम्बोधन गर्ने गरेको थियो आज पनि छ। यही कुरा हाम्रो आधारभूत राष्टि्रय पहिचानका आधार भएको छ। यहाँ सामन्ती सत्ताधारीबाट भोटेको संज्ञा पाएका हामीहरुको भाषा, संस्कृति र भेषभुषा एकरुपता र समता पाइन्छ। 

हाम्रो प्राचीन पहिरन मुख्य रुपमा उनबाट बुनेको बनेको हुन्थ्यो। जसमा आजभोलीको भाषामा स्योल्दो(छ्युपा), वख्खु, आङदुङ, पाङदेन, कीटी आदि मुख्य मौलिक पहिरन सम्पूर्ण बोद(भोट) क्षेत्रमा भेटिन्छ। त्यो हुम्लाका हुम्ली या मुगुका मुगाली होस् अथवा मनाङका मनाङगे, रसुवा, सिन्धपाल्चोकका तामाङ, सोलुका स्यार्पा, संखुवासभाका सिङसा, ताप्लेजुङ ओलाङचुङ गोलाका तोप्गेगोला सबैको एउटै हो। त्यस्तै मुगुका कार्मारोङबाहरुको या हुम्ली तामाङको भाषा आज पनि नुवाकोट, रसुवा, धादिङका तामाङ जातीको विभिन्न परम्परागत सांस्कृतिक अवसरहरूमा नाच्ने स्याब्रु नृत्य शैली र गाउने "बोमसाङ" गीत अर्थात् लु को भाषासँगठ्याक्कै मिल्छ। कतिपय गीत त उस्तै पनि हुन्छ। यसो हुनाको मुख्य कारक तत्व बोद केन्द्रकृत संघियता नै हो। त्यसकारण हामीलाई बोद अर्थात् भोट जाति(राष्ट्र) र राष्ट्रियताका नेपाली भएकाले नै भोटको भोटे भनेर हेय् रुपको सम्बोधन मुख्य गरेर सामन्ती खस राष्ट्रवादीहरुले गर्ने गरेको हो । 
तसर्थ तामाङ, तमङ र तमु भनेको मनदेखिका भावनात्मक रूपमा गौरव पूर्ण मौलिक अभिव्यक्ति सहितको एउटै जाति वा राष्ट्रको पहिचान हो । १८औं शताब्दी अघिसम्म तामाङ भनेपछि हालको चिनिया तिब्बतको अधिनस्त क्षेत्र वाहेकका सबै बोद वा जडान हिमालयश्रृंखलामा बसोबास गर्नेहरु बोद अर्थात् भोट राष्ट्र वा जातिको नै हुन्। जब देखी भोट राष्ट्रको संघात्मक स्वराज्यहरू खसअधिनायकत्वको मुठ्ठीमा परे तब देखीका जडान हिमालयश्रृंखलाका सबै जाति वा राष्ट्रहरुलाई लामा, लामाभोटे भनि हेयको भावनाले सम्बोधन गर्ने गरेको हो। यसरी सम्बोधन गरेबाट बोद(भोट) भन्नुले छुट्टो गणराज्यका (भारती, अमेरीकी भने झै) हो भन्ने कुरोको पुष्टि हुन्छ। एकै चोटी बोद राष्ट्रवादको नामनिसान मेट्न कठीन भएकै कारण गोर्खा राज्यका उदय र अवसान पछि पनि तामाङ जातिलाई भोटे, लामा, लामा भोटे, घले, घले भोटे, आदि संज्ञा दिएर छुट्टो राष्ट्र र राष्टि्रयता व्यवहार गरेको छ। त्यसैले तामाङ जाति लार्के, मुस्ताङ, दोल्बो, मुगु लगायत माथिल्लो बोद(भोट)क्षेत्रका आदिम बासिन्दा हुन्। 
तापनि आजका तामाङहरूले त्यस ताका आफूलाई "हामी बाह्र तामाङ" भन्नुमा नै बढी गर्व गर्ने गर्दथ्यो। तापनि आफ्नो संघिय गणराज्य जाति वा राष्ट्रकै रुपमा "बाह्र तामाङ" (३ गाउले, १२ गाउँले अर्थात् १२ तेमाल, १२ गोर्स्याङ, १२ लच्याङ) भन्ने संघियताको अवशेष अद्यावधि पाइन्छ । जहाँ प्राचीन गणतान्त्रिक संघात्मक समाजिक राजनीतिक व्यवस्था थियो। जसको प्राचीन अवशेष तामाङ जातिमा १२ तामाङको रूपमा (१२ तेमाल, १२ लच्याङ र १२ गोरस्याङ) छ। 

हामी तामाङ नै होऔं भन्ने दावी जहानीया तानाशाही राणा शासन कालमा पनि तत्कालीन ब्रिटिस सरकारका ठूला कमान्डरको अङ्गरक्षक तथा सेवक तामाङ सरदार बहादुर जंगवीर तामाङले आफूहरू पहिलेदेखि नै तामाङ भनेर चिनिने कुरा "हामी बाह्र तामाङ" भन्ने दाबीका साथ बाह्र तामाङलाई लामाभोटे नभनी आफ्नो थर लेख्दा तामाङ नै लेख्न पाउँ भनि तत्कालीन नेपाल सरकारलाई निवेदन लेखेका थिए। उनको यो निवेदनको सुनुवाइ स्वरूप वि.स.सम्वत् १९८९ भाद्र ६ का दिन तामाङलाई "लामाभोटे" नभनि "तामाङ" नै भनी बोलाउनु र लेख्न लगाउनु भन्ने लिखित आदेश समेत भएको थियो । 
बहादुर जंगबीरले "हामी बाह्र तामाङलाई" भनी दाबी गर्नुले शासकहरूले "लामाभोटे" भनेर संबोधन गर्ने गरे तापनि आफू भित्र पहिलेदेखि नै जाति वाचक नाम "तामाङ" राष्ट्र र राष्ट्रीयताको पहिचान थियो भन्ने कुराको यस तथ्यले पुष्टि गर्छ। तामाङ शब्दले ठूलो जनसंख्या भएको अर्थात् एउटै भाषा, धर्म, संस्कृति भएको जनसमुदाय भन्ने बुझाउँछ। तामाङ जातिको ता ले महान, ठूलो, वृहत्, विशाल आदि अर्थ बुझाउँछ भने "माङ" शब्दले पनि धैरै संख्या भएको जनसमुदाय भन्ने अर्थ बुझाउँछ त्यसकारण तामाङ शब्दले केन्द्रकृत संघिय विशाल र महान गणराज्य अर्थात् विशाल तामाङ राष्ट्र र राष्ट्रीयताको पनि संकेत गर्दछ। यही बोद(भोट) जाति वा राष्ट्रको अर्को पर्याय विशाल, महान संघ र बृहत्तर जनसंख्या भएको राष्ट्र(जाति)को ऐतिहासिकता र महत्वलाई नबुझ्ने र जाना-जान तामाङ जातिको ऐतिहासिक तथा प्राचीनताको अस्तीत्व नस्विकार्ने र तामाङ जातिको महानतालाई होच्याउने नियतिले कोहीकोहीले तमकबाट तामाङ भए भन्ने संकोचित र कल्पित अर्थमा तामाङ शब्दलाई अर्थ्याउने गरेको पनि पाइन्छ। 
तामाङ वंशावलीमा तिब्बतीलाई बुझाउन "बोद" वा "बोअी", चीनलाई "ग्यामी" वा ग्यानाक, भारतलाई "ग्याकार", पाकिस्तानलाई "सहोरलीङ, अुरगेनलीङ", बर्मालाई "कामारलीङ", लङ्कालाई "बेतालीङ" भनिन्छ। बरु खसभाषि सामन्तहरुले आधिपत्य कायम गरेपछिको गोर्खा राज्यको तथाकथित एकीकरणको नाममा औपनिवेशिक विस्तार, सांस्कृतिक दमन, उपेक्षा र हस्तक्षेप पछि स्थापित गरेको गोर्खाराज्यको गोर्खाभाषा उर्फ खसनेपाली भाषामा तिब्बत र तिब्बतीलाई बुझाउने "भोट" शब्दको निर्माण तामाङभाषाको तोर्बो, तोरबोद, तथा बोत(बोद) शब्दबाट भएको हो । अर्थात् भोट भन्ने शब्द तामाङ भाषाको माथिल्लो क्षेत्र बुझाउने 'तोर' र बस्ने यउ बासिन्दा बुझाउने 'बोद' वा 'बोत' शब्दबाट व्युत्पत्ति भएर बनेको हो । त्यसैले तामाङहरू आजका चीनिया तिब्बती भूमिका तिब्बती होइन । तिब्बतीलाई बुझाउन तामाङ भाषामा बोद, बोअी तथा बोदकी म्ही वा बोअीम्ही र बोत्पा वा बोअीपा आदि शब्दहरुको प्रयोग गरिन्छ। यीनै तथ्यहरूले जुन बेला देखी उपरोक्त देश वा राज्यहरू अस्तित्वमा आए त्यतिखेर देखि नै तामाङहरूको स्वराज्य गणराज्य जनपदहरूको रूपमा "ताम्सालीङ" भूगोलमा थियो जसलाई खसहरुले एउटै मानव सभ्याताका वा नश्लका भएकै कारण हामीलाई उनीहरुले हालको चीनीया तिब्बतीको रुपमा व्यवहार गरेको पाइन्छ। जसले वास्तव मै हामी पहिले छुट्टो राष्ट्र र राष्ट्रियता बोकेको गणराज्यका बासिन्दा हौं भन्ने कुराको सोझै पुष्टि हुन्छ। 
जबकी तिब्बतलाई बुझाउने तामाङ भाषाको शब्द 'बोद' लाई नै तिब्बतीहरु बोअी भनेर उच्चारण गर्दछन् भने तामाङ भाषामा 'बोद' नै उच्चारण गरिन्छ। यसले पनि तिब्बतीको तुलनामा तामाङ भाषा पुरानो भएको संकेत गर्दछ । अर्को कुरा तामाङभाषाको 'तोर्पो बोद' बाट 'तोर्बोद' अर्थात् माथिल्लो भोट अर्थमा प्रयोग हुने शब्दको उच्चारण तथा व्युत्पत्तिबाट 'तोबात', 'तुबात' हुँदै 'तिबात' बाट हालको 'तिब्बत' शब्दको निर्माण भएको पाइन्छ । आज पनि नेपालमा लार्के, माथ्लो मुस्ताङ, माथ्लो दोल्बु(तामाङ वंशावली अनुसार वर्णनमा उल्लेख स्याङस्युङ, मुगु ग्याल्सा, पुराङक आदि) क्षेत्रलाई माथ्लो भोट क्षेत्र भनेर स्थानियस्तरमा भनिन्छ। यसले के सिद्ध गर्दछ भने बोद(बोअी) वा तिब्बती बुझाउने शब्द यथार्थमा प्राचीन होस या आजको तामाङभाषामा आफ्नै एउटै भूक्षेत्रको तल्लो वा माथ्लो भुभाग भन्ने अर्थ बुझाउने शब्द भएकाले नेपालको भुगोल भित्रको तल्लो 'मार्पा', 'रोङपा बोद' या माथ्लो भोट 'तोर्पा' 'तोयपा' बोद' (भोट) यो क्षेत्र नै प्राचीन ताम्सालीङ संघिय गणराज्यको भूभाग हो। 

विशाल र ठूलो समुदायलाई जनाउने "तामाङ" शब्द स्वयंले तामाङ राष्ट्र(जाति)को महान तथा विशाल ऐतिहासिक भाषिक, सांस्कृतिक एकरुपतामा संघिय अनेकता र ऐतिहासिक जाति अर्थात् राष्ट्र र राष्ट्रीयताको रुपमा बुझाउने भएकाले बोद(भोट) प्राचीन संघिय जनपदीय संरचना भित्रको एक बृहत्तर गण तामाङ राष्ट्र(जाति) र जातीयता वा तामाङ राष्ट्र र राष्ट्रियता एउटै हो । जो आजको ताम्सालीङ भुगोलमा सिमित भएको छ। 

ताम्सालीङ भूगोल र संघिय ताम्सालीङ गणराज्य: 

ताम्सालीङ भन्नाले तामाङ जाति वा राष्ट्रीयताको समग्र भूगोललाई बुझाउँछ। यहाँ राष्ट्र वा जाति बुझाउने "तामाङ" शब्द र "लीङ" अर्थात् तामाङ राष्ट्रको भाषामा गाउँ, जिल्ला, क्षेत्र वा अन्चल भन्दा ठूलो छुट्टो भू-क्षेत्र वा प्रदेश वा महाद्विप र उपमहाद्विप वा महादेशलाई बुझाउन प्रयोग भइ आएको प्राचीन शब्द हो। यो तामाङ राष्ट्र वा जाति वाचक शब्द "तामाङ", मातृभूमि बुझाउने शब्द "सा" र विशाल भूगोललाई जनाउने शब्द "लीङ" यी तीन तामाङभाषाका शब्दहरुका बीचमा भाषाविज्ञानका ध्वनी परिवर्तन सम्वन्धि सिद्धान्त अनुसार तथा सन्धिका सिद्धान्त अनुसार सन्धि भइ (तामाङंसांलीङ.ताम्सालीङ) ताम्सालीङ शब्द बनेको हो। 
त्यस कारण तामाङ भाषामा ताम्बा मौखिक कथ्य परम्पराको इतिहाको वर्णनमा पनि प्राचीन जम्बुद्विपलाई जाम्बुलीङ, मध्येपूर्वलाई अुरगेनलीङ तथा सहोरलीङ, मंगोलीया आसपास भूक्षेत्रलाई समदेनलीङ आदि 'लीङ' प्रत्यय वा सर्ग जोडेर ठूलो भू-क्षेत्र वा भूगोललाई बुझाउने शब्दको रूपमा प्रयोग हुँदै आएको पाइन्छ । कसैकसैले 'ताम्बासालीङ' भनेर भनिय पनि "ताम्बा"(ताम पान्तीबा, ताम पाङबा-कथ्य बाट व्युत्पत्ति भइ बनेको शब्द हो ) शब्द तामाङ जातिको प्राचीन उदगम स्थल तथा वर्तमान ताम्सालीङकै सबै तामाङ भुभाग र समुदायमा परिचित र प्रचलनमा ;समान रूपमा छैन तर विशाल भूक्षेत्र बुझाउन तामाङ भाषामा 'लीङ' प्रत्ययको प्रयोग सबै तिरका तामाङ समुदायमा भएको पाइन्छ। त्यसकारण विशाल तामाङ भूगोल तथा प्राचीन संघिय तामाङ गणराज्यलाई बुझाउने शब्द "ताम्सालीङ" भाषावैज्ञानिक दृष्टीकोण र तामाङ जातिको प्राचीन मौलिक इतिहासको अध्ययनले पनि तामाङ जातिको ऐतिहासिक भुगोलको पहिचान बुझाउने शब्द हो भन्ने कुरामा कहीँ कतै त्रुटी छैन । तसर्थ तामाङ जातिको गौरव र ऐतिहासिक रूपमा प्रयोग भइ आएको छुट्टो भुगोल जहाँ सबैको साझा तामाङभाषा बोल्ने बिशाल जन समुदाय छ र उसको मौलिक आर्थिक तथा राजनीतिक ऐतिहासिक स्वरूप र संरचना छ त्यो नै ताम्सालीङ हो ।

हाल तामाङ जातिको केन्द्रकृत राज्यको बारेमा स्पष्ठ तथ्य फेला नपरे पनि हामी आदिवासी जनजातिहरुको सबैको छुट्टा छ्ट्टै संघिय गणराज्यहरुको ऐतिहासिक अवशेषका रुपमा भने अझै विभिन्न स्वरुपहरू भेटिन्छ । जसमा संयुक्त गाउँहरू( बाह्र तेमाल, बाह्र गोरस्याङ, बाह्र मगरात, दस लिम्बुवान) वा सभाहरु थुप्रै पाइन्छ। तराइका दनुवार, थारु लगायतको संघिय राजनीतिक संगठन "सौराठ" प्राचीन राष्ट्रीय वा जातीय संघिय सभा हो । यसको निरनतरता नै आजको "थरूहट" हो । त्यस्तै तामाङहरुको "बाह्र तामाङ", लिम्बूको "दश लिम्बूवान", मगरको "बाह्र तथा अठ्ठार मगरात", मुस्ताङे थकालीको "बाह्र गाउँले" आदि नेपालका जाति जनजातिहरुको प्राचीन संघिय गणराज्यका ऐतिहासिक अवशेषहरु हुन ।
यही अवधारणाका आधारमा तामाङ जातिको बाह्र तेमाल, बाह्र लच्याङ, बाह्र गोरस्याङ आदि संघिय केन्द्रीय गणराज्यहरुका अवशेष नै हुन भन्न सकिन्छ। यी नै बाह्र तेमाल, बाह्र लच्याङ, बाह्र गोरस्याङ आदि प्राचीन गणराज्य नै आजका तामाङ राष्ट्र, राष्ट्रीयता(जाति र जातीयता)को भूभाग अर्थात ताम्सालीङ हो । नेपालमा आजको नयाँ परिवेसमा यहाँका तामाङ जातिले चाहेको स्वयत्त भूमि अर्थात् ताम्सालीङ स्वायत्त गणराज्य भनेकै यही "ताम्सालीङ" हो। 
यहाँ ताम्सालीङ राज्य भन्नाले नेपाल भन्दा छुट्टो तामाङ मुलुक भन्न खोजेको होइन । बहुजातिय बहुराष्ट्रिय नेपाल मुलुकमा २४० वर्ष देखि सत्तासीन खस जातिको केन्द्रकृत एकात्मक एकभाषी, एकधर्मालम्बीको मात्र सर्वसत्तवाद हावी भएको राज्य संन्चालकको कारण हाम्रा जातिहरू(राष्ट्रहरू) उपेक्षा र उत्पीडनबाट मुक्त हुने क्रममा भर्खर बन्न लागेको गणतन्त्र नेपालको राज्य पुनरसंरचनाको सन्दर्भमा संघीय नयाँ नेपालको रूपमा राज्यपुनःसंरचनाको अपयिरहार्यता अर्थात् आवश्यकतालाई आत्मसाथ गर्दै नेपालको भुगोल भित्र ऐतिहासिक रुपमा आफ्नो एउटा छुट्टो पहिचान र गौरव बोकेको गणराज्यका अवशेष र विशेषताहरुको समग्र अस्तीत्वलाई जिनतीन बाचइ आएका तामाङ राष्ट्र(जाति)को भुगोल ताम्सालीङको कुरो मात्र गरिएको हो। 

नयाँ नेपालको नेपाली राष्ट्र र राष्ट्रीयताको पहिचान भनेको क्षेत्री बाहुनको अर्थात् खस-जातिको मात्र खसराष्ट्र र खस-अहंकारी राष्ट्रवाद, खसभाषा र खस-संस्कृति मात्र नेपाल होइन नेपालका भूमी पुत्रहरू ताम्सालीङका तामाङ आदिवासी जनजाति लगायत नेपाल भुगोल भित्रको सम्पूर्ण राष्ट्रहरू(जातिहरू) र उनीहरूको मौलिक पहिचानहरू र मौलिक नेपाली राष्ट्रियताको पनि हो नेपाल मुलुक । 
तसर्थ तामाङ, गुरुङ, मगर, राइ, लिम्बू, नेवार, मैथिल, भोजपुरा, अवध, थारु, धिमाल, कोचे, मेचे, होलुङ, तोप्केगोला, सेर्पा आदि आदिवासी जनजातिको भाषा, धर्म, सस्कृति नेपाल कै नेपाली राष्ट्रीयता र पहिचान हो। तर नेपाल गणतन्त्र मुलुक घोषणा भएतापनि यहाँ खसराष्ट्रको (जातिको) भाषा, धर्म, संस्कृतिले वाहेक नेपालमा अरू राष्ट्र(जाति)ले समान व्यवहार प्राप्त भएको छैन । त्यस्तै मध्ये एक उपेक्षा र दमनमा परि राखेको तामाङ राष्ट्र र राष्ट्रियता नेपालमा छुट्टो मौलिक पहिचान बोकीराखेको अहिलेका अधिकांस राजनीतिक दलहरूको मानस पटलमा नकोरिएको वा जानाजान उपेक्षामा पारिएको बुझपचाएर मुलुकको विखण्डनको नाममा ब्राम्हणवादी चिन्तनले दबाउनु खोजेको एउटा मौलिक तामाङ जन समुदायको प्राचीन भुक्षेत्र 'ताम्सालीङ' हो जसलाई संघिय नेपालको एउटा गणराज्य बनाइनु पर्छ । अन्यथा ताम्सालीङ बिनाको संघिय नयाँ नेपाल, तामाङ लगायत राष्ट्रहरूले स्विकार्ने छैन । 

संघिय ताम्सालीङ गणराज्यका अवशेष तथा रुम्बा, अुअीबा(वाअीबा) र दोङ थरका तामाङ गणराज्य प्रमुख:

ताम्सालीङ भुगोल भित्र अझै प्राचीन तामाङ संघिय गणराज्यका थोरै अवशेषहरु रहेको कुरा माथि नै पुष्टि भइ सकेको छ। जुन कुरा तामाङ जातिको वंशावलीमा उल्लेख भएको पाइन्छ। तामाङको छुट्टो गणराज्यहरु नहुँदो हो त, तामाङ वंशावलीहरूमा तामाङ भाषामा छिमेकका गणराज्यहरूको नाम तथा तीनको वर्णनहरु, वृतान्तहरु पनि नहुनू पर्ने हो। आजभोलीससम्म दरबारका भग्नावशेष वाहेक थुप्रै गणराज्यहरु अर्थात् सय्.-साना कविला वा गाउँका संघनायक ग्याल्बो-ग्ले (राजा)हरूको नाम र वर्णन तामाङ जातिका विभिन्न थर(कविला-समूह)का उत्पत्ति तथा राजघरानाको वृतान्त पाइन्छ। गणराज्यको स्वरूप र कविलाइ गणराज्यका संघनायक राजाहरुको स्वभाव भने सामन्ती भुरेटाकुरे प्रकृतिका थियो भन्न सकिने आधार पाइन्छ। 
यसको दसीको रूपमा मुस्ताङ भोटको जोङसोम लगायत धादिङ जिल्लाको सेमजोङ, सल्यानटारका याबेङ खोलाको नजिकका ग्ले(घले) संघ वा गणनायक राजाका दरवारका भग्नावशेषहरू, रसुवाका गोलजोङका संघ या गणनायक ग्ले(घले) राजाको दरबार र किल्लाहरूको भग्नावशेष, नुवाकोट ककनीका रुम्बा थरका गणनायक अर्थात् राजाको दरबार र तीनको भग्नावशेष, तेमाल काभ्रेका घणनायक रीन्जीन दोर्जे दोङको दरबार, रामेछापको ताल्ज्युका ग्हीसीङ राजा अर्थात् गणनायकका दरबारका भग्नावशेष आदि ताम्सालीङका तामाङ गणतन्त्रात्मक संघीय तथा स्वशउसित स्वराज्यहरूको अस्तीत्व र अवशेष हुन्। 
प्राचीन 'ताम्सालीङ' क्षेत्र देखि वर्तमान 'ताम्सालीङ' क्षेत्रहरूमा बाह्र साना गाउँसदस्य रहने जनगण तथा गणराज्यहरूको जनप्रतिनिधि मूलक १२ तामाङको केन्द्रीय संघिय गणराज्य प्रणालीको अवशेषका रूपमा (१२ जनाको जनपद वा संघिय स्वरूप) जन समिती वा सभा वा परिषद वा संगठन पूर्वमा "१२ तेमाल", मध्येमा "१२ लाच्याङ", "मध्य पश्चिममा १२ गोरस्याङ" र पश्चिममा मुस्ताङ भोट क्षेत्रमा जोङसोम भेगमा "१२ गाउँले" (थकाली तमङहरूको १२ गाउँको प्रतिनिधि रहेको जन संगठन आज पनि छ) आदि अझैसम्म संघिय प्रणालीका गणराज्य व्यवस्थाको अवशेषका रूपमा रहेको पाइन्छ । 
यी मध्ये केन्द्रीय तामाङ गणराज्यहरुमा बाह्र गोर्स्याङ अर्न्तगत पश्चिम १ नम्बर त्रिशुली नदीबाट पश्चिम २ नम्बर सम्मका प्राचीन तामाङ कविला तथा वस्तीहरु पर्दछ र अुअीबा थरको दाकुर अुअीबा, तत्कालीन बाह्र गोर्स्याङ तामाङ गणराज्यका सबैभन्दा अन्तिम संघ वा गण नायक वा प्रमुख थिए । उनको गणराज्यको केन्द्र 'सेमजोङ' थियो । धादिङको एउटा गाविस सेमजोङको 'डापसाङ जो(चो)मा आज पनि अुअीबा ग्ले दागुरको दरबारको भग्नावशेष हेर्न पाइन्छ । भने बाह्र लाच्याङ अर्न्तगत त्रिशुली नदी देखी पूर्व सिन्धुपाल्चोक, दोलखा छेउसम्म अर्थात् पूर्व १ नम्बरका उत्तरी भेग पर्दथ्यो । बाह्र लच्याङ गणराज्यको अन्तिम संघका गण नायक वा प्रमुखको रुपमा कारकानी (ककनी)का ग्याल्बो देउसिंबारु तामाङ जातिको रुम्बा थरका थिए । त्यसैगरी बाह्र तेमाल अर्न्तगत हालको काठमाण्डौको दक्षिण पूर्व ललितपुर, काभ्रे दाप्चा, तेमाल, कोशीको पारी हुँदै पूर्वको दुःधकोशी सम्मका गाउँ तथा कविलाहरु पर्दथ्यो सो गणराज्यको केन्द्र 'तिमाल' र त्यसको अन्तिम गण प्रमुख दोङ थरका रीन्जेनदोर्जे तामाङ थिए भन्ने कुरा तामाङ जातिको वंशावली तथा मौखिक इतिहासका अवशेषहरुको अध्ययनले देखाएको छ । यी क्षेत्रहरु नै प्राचीन समय देखि आजसम्म पनि तामाङ बाहुल्य क्षेत्र कै रुपमा रहेका छन्। 
उपत्यकाको उत्तर पश्चिम कुनाको डाडो पछाडी 'बाह्र लच्याङ' गणराज्यको संघ वा गण नायक वा प्रमुख ग्याल्बो देउसिं बारुको जोङ (राजधानी) कारकानी (ककनी)मा थियो। उनको माइलो भाइ साङग्ये रुम्बा बौद्ध धर्मका सिद्ध लामा थिए । उनको हालको नागारजुन, रानीबन क्षेत्र 'जामाचो'मा गुम्बा �