संघीयतामा पहिचानको प्रश्न

संघीयतामा पहिचानको प्रश्न

• 
  परशुराम तामाङ
  १) उठान :
  २०७० मंसिर ४ गतेको निर्वाचन परिणाम सार्बजनिक हुँदानहुँदा कांग्रेस, एमाले, माले, राप्रपा नेताहरुले “पहिचानसहितको संघीयताको एजेण्डा” हारेको सन्देश प्रबाह ग¥यो । यसलाई नेपालका सम्पूर्ण मेडिया हाउसले प्राथमिकताका साथ सम्प्रेषण गरे । यसले कांग्रेस, एमालेलगायत पंचायती पृष्ठभूमिका दलहरुमा हौसल्ला थप्यो भने पहिचान पक्षधर भनिने एनेकपा (मा), नेकपा (मा), आदिवासी जनजाति तथा मधेसकेन्द्रित दलहरुलाई झस्का दियो । केही पार्टीहरुमा त यसले हल्लीखल्ली नै मच्चियो । यतिवेला पहिचान र बहुपहिचान, जोगीदेखि भैंसी डराउने र भैंसीदेखि जोगी डराउनेजस्तो भएकोछ । के साच्चै पहिचानको प्रश्न त्यस्तो डरलाग्दो “भूत” हो त ? 
  
  २) पहिचानको ऐतिहासिकता 
  
  मानव सभ्यताको शुरुआत्मा न जाति (राष्ट्र), न वर्ग, न राज्य नै थियो । प्रारम्भमा मानिस, व्यक्ति र भूmण्ड थियो । दास युगबाट सामन्तवादी युगको संक्रमणमा परिवार, बंश, झुण्ड, जनजाति, जाति (राष्ट्र), राज्यको विकास ग¥यो । सामन्ती राज्य, सामन्तहरुको हुकुम र इश्वरको कृपाको बलद्धारा टिकेको थियो भने पुँजीवादी राज्य, राष्ट्र (साझा जाति, साझा भाषा, साझा भूगोल र साझा अर्थराजनीतिक पद्धति) का आधारमा संगठित भयो । (यो आलेखमा जाति र राष्ट्रलाई समान अर्थबोधक पर्यायवाची शब्दका रुपमा लिइएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले आदिवासी जातिलाई घोषणापत्रमार्फत राष्ट्रका रुपमा मान्यता प्रदान गरेको छ) । मानव समाजमा औद्योगिक विकासले राष्ट्र–राज्य र लोकतन्त्रको विकास, र राष्ट्र–राज्यले पुँजीवादको विकासमा सघाउ पु¥यायो । युरोपको इतिहास हेर्दा के देखिन्छ भने सन् १६४८ मा सम्पन्न वेस्टफलीया शान्ति सम्झौताबाट राष्ट्र–राज्य (एकराष्ट्र–एकराज्य) को अस्तित्व स्विकारियो र त्यस्तो राष्ट्र–राज्यले औपचारिकरुपमा सार्वभौमसत्ताको हैसियत प्राप्त ग¥यो । यसलाई सन् १९१८ सम्पन्न भर्सेल्लस सम्झौताले पुनर्पुष्टी ग¥यो । यसैको आधारमा लिग अफ नेसन्स बन्यो । सन् १९४७ मा सम्पन्न पेरिस शान्ति सम्झौताले दोस्रो विश्वयुद्धको औपचारिक अन्त्य मात्र गरेन, यसले राष्ट्र–राज्यको कानूनी र सैद्धान्तिक (सार्वभौमसत्ता र राष्ट्रको आत्मनिर्णयको अधिकार) विकास पनि ग¥यो । यसको जगमा आजको संयुक्त राष्ट्रसंघ खडा भएको छ । राष्ट्र र राज्य, दुई भिन्न अवधारणा हुन् तर यहाँ यी पयार्यवाची हुन आइपुगे । यो ऐतिहासिक सर्बेक्षणबाट सजिलै अनुमान गर्न सकिन्छ कि राष्ट्रका रुपमा विकसित जातिले राज्य (स्वशासन) को माग गर्न सक्दछ । निसन्देह, राज्य विभिन्न प्रकारले अस्तित्वमा आएका थिए तर आधुनिक राज्य निर्माणको आधार जातीय पहिचान नै बनेको छ । सम्पूर्ण मानवसभ्यताको विकासको इतिहास पहिचानको इतिहास हो । कालाजाति होस् वा गोरा, जनजाति हुन् वा महिला, समलिङ्गी तेस्रो लिङ्गी हुन् वा दलित, तमिल हुन् वा सिंघाली, माओरी हुन् वा आप्रवासी गोराशासक, यी सब संघर्ष पहिचानको वरिपरि घुमिरहेछन् । नेपाल पनि यसको अपवाद छैन ।
  
  ३) नेपाली सन्दर्भमा पहिचान 
  
  गोर्खाको स्थापना र विस्तार पनि पहिचानको संरक्षणका लागि भएको थियो भन्ने कुरा नेपालखाल्डो विजयपश्चात् पृथ्वीनारायण शाहले दिव्य उपदेश मार्फत “नेपाललाई असली हिन्दुस्तान” बनाएको रहस्य प्रकट गरेबाट प्रष्ट हुन्छ । सन् १८५४ मा जंगबहादुर राणाको मनुस्मृतिजस्ता हिन्दुमतमा आधारित जातप्रथा लागू गर्ने मुलुकी ऐन, चन्द्र शमसेरको सरकारी अड्डाखानामा खसपर्वते बाहेक अन्य भाषाको लिखतले मान्यता नपाउने नीति, जनजातिको आर्थिक स्रोतको रुपमा रहेको किपट (सामूहिक भूमि) खोसेर गोर्खाविस्तार अभियानका सेनाका माथिल्ला दर्जावाललाई बिर्ता, जागीर, गुठीका रुपमा वितरण, पंचायतले हिन्दुराजा, हिन्दुधर्म, एक भाषा एक भेषको पहाडे उच्चजातवादी अन्धराष्ट्रवाद, आदि योजनाका कारण नेपाल एकल जातीयराज्य बन्यो । आजसम्म पनि राज्यमा त्यो सामन्ती केन्द्रिकृत एकात्मक एकल जातीय चरित्रले निरन्तरता पाएको छ । नेपालमा समाज विकासका दृष्टिले विभिन्न स्तरका मानव समुदाय छन् । कुनैको स्तर फिरन्ते नै छ भने केही जनजातिस्तरमा विकास गर्दैछ । केहीले राष्ट्रको हैसियत बनाएका छन् वा बन्ने क्रममा छन् । नेपाली समाजको चरित्र बहुराष्ट्रिय बनिसकेको छ । यो बहुराष्ट्रिय समाजमा एक हिन्दुराष्ट्रका आधारमा राष्ट्र–राज्य निर्माण गर्ने योजनाले आदिवासी जनजाति र मधेसीसमुदायहरु जातीय विभेदका सिकार भए, अनि सत्ताबाट पनि पाखा लगाइए । परिणामस्वरुप यिनीहरुले आफ्नो राष्ट्रिय पहिचान तथा अस्तित्व गुमेको र आफ्नो स्वाभिमान संकटमा परेको देख्यो । नेपाली हुनु कसैलाई कहिल्यै समस्या थिएन तर हिन्दुतन्त्रात्मक पहाडे उच्चजातको पाइतालामुनि थिचिनु र त्यही नै सत्ताबाट बहिस्कृत हुने माध्यम बनेपछि पहिचानको मुद्दा उठ्नु स्वाभाविक हो । भिमसेन थापाको पालामा तामाङ तथा लिम्बु विद्रोह, जंगबहादुर राणाको पालामा सुपति गुरुङ र सुकदेव गुरुङ बिद्रोह, लखन थापा (मगर)को बिद्रोह, सन् १९६० को खनियाबास काण्ड, पहिचानका लडाईका केही उदाहरण हुन् । 
  बहुराष्ट्रिय समाजमा पहिचानको राजनीतिले हरेक भौगोलिक राष्ट्रका लागि स्वशासनको माग गर्दछ । यो अन्तर्राष्ट्रिय अभ्याश पनि हो । यो हिन्दु राष्ट्रियराज्य निर्माणको (उच्चजातवादी शासकीय) सोचको विपरीत बहुराष्ट्रियराज्य निर्माणको योजना हो । आदिवासी जनजाति आन्दोलन, माओवादी जनयुद्ध, २०६२÷०६३ को जनआन्दोलन, मधेस बिद्रोहको साझा निष्कर्ष थियो कि यी सम्पूर्ण समस्याको निदान जातीय उत्पीडन र बहिस्करणमा परेका समुदाय र पहाडे उच्चजातशासकवर्ग बीच लोकतान्त्रिक सत्ता साझेदारिता नै हो । त्यसको लागि सामन्तवाद र केन्द्रिकृत एकात्मक राज्यव्यवस्थालाई अन्त्य गर्न संघीयतासहितको राज्यको पुनःसंरचना एउटा साधन हो । तसर्थ पहिचानको मुद्दा मानवीय मुक्तिसंग जोडिएको प्रश्न हो र नेपालको सन्दर्भमा नयाँ आधारमा मानवताको खोजी पनि हो । आन्तरिक राष्ट्रियतालाई सुदृढ गर्दै बाह्य राष्ट्रियता अर्थात् स्वाधीनताको संरक्षण गर्ने माध्यम पनि हो । तर उत्पीडित आदिवासीजनजाति र मधेसीले संघीयतामार्फत खोजेको सत्ता साझेदारिताको प्रश्नलाई छुट्टै स्वतन्त्रराज्य खडा गर्ने मागका रुपमा बिकृत ढंगले बुझियो । यसले उच्चजातवादी तत्वलाई अखण्ड चितवन, अखण्ड सुदुरपश्चिम, अखण्ड जिल्लाका नाममा राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनका विरुद्ध प्रतिरोध गर्न भड्कायो, त्यो मूलतः सामाजिक न्याय र लोकतन्त्र विरोधी थियो । 
  
  ४) संघीयतामा पहिचानको प्रश्न
  
  नेपालको इतिहासमा दुइवटा कुरा एकैसाथ हिड्न सकेन ः (एक) राजतन्त्र र लोकतन्त्र, (दुई) एकात्मक राज्यव्यवस्था र शक्तिको विकेन्द्रीकरण । ०७ साल र ०४६ सालको राजतन्त्र र लोकतन्त्रको अभ्याश, दुवै पटक विफल रह्यो । १३ पटक विकेन्द्रीकरण आयोगको प्रतिवेदन आयो, शासनको मूल प्रबृत्ति केन्द्रिकृत रह्यो, विकेन्द्रीकरण असफल भयो । उत्पीडित जातीय, क्षेत्रीय समुदायसम्म राजनैतिक शक्तिको बाँडफाँड गर्ने योजना र सोच त नेपालका शासकतब्का (जनयुद्धका माओवादी बाहेक) मा कहिल्यै आएन । अन्तर्राष्ट्रिय अनुभव के भन्छ भने देशमा राज्यशक्तिको वितरण (बाँडफाँड) र सत्तासाझेदारिता स्थापित गर्ने संघीयताभन्दा अर्को राज्यको मोडेलको आबिस्कार भएकै छैन । बहुजातीय देशमा संघीयताले मात्र स्थानीरुपमा जातीय÷समुदायगत स्वशासन÷स्वायत्तता र केन्द्रमा तिनीहरुको साझा शासन प्रदान गर्न सक्दछ । नेपालभन्दा साह्रै सानो आकारको सेन्ट किटस एण्ड नेभिस, काइक्रोनेसिया, कमोरसजस्ता देशहरुमा र नेपालभन्दा कैयौ गुणा ठूला भारत, अष्ट्रेलिया, ब्राजिल, अमेरिका, क्यानडा, रुसजस्ता देशहरुमा पनि संघीयताको अभ्याश भइरहेछ र अहिले विश्वका ४० प्रतिशतभन्दा बढी मानिसहरु संघात्मक प्रणालीअन्तर्गत छन् । अर्को राजनीतिशास्त्र र अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको आविस्कार हो, उपनिवेश होस् वा बहुजातीय समाज, एक जातिबाट अर्को जाति, एक राष्ट्रबाट अर्को राष्ट्रमाथि उत्पीडन र थिचोमिचो हुन्छ भने जातिको आत्मनिर्णय र स्वशासनको अधिकार नै मुक्तिको सिद्धान्त हो । यही सिद्धान्तको बलमा नै एशियादेखि अमेरिका, अफ्रिकादेखि अष्ट्रेलिया र युरोपसम्मका सैयौ पराधीन राष्ट्रहरुले स्वतन्त्रता हासिल गरे । 
  नेपालको बिशिष्ट परिस्थितिमा यी अधिकार र अनुभव, दुबैलाई फ्युजन गरेर पहिचान र सामथ्र्यताका आधारमा नेपालीशैलीको संघीयमोडेल कोर्ने चेष्टा गरिएकोछ । हाम्रो नेपाली समाज बहुराष्ट्रिय छ तर राज्य एकल राष्ट्रिय । यसको विपरीत, वास्तबमा, उक्त मोडेलबाट नेपालले समाजको बनोटअनुसारको बहुराष्ट्रिय राज्य प्राप्त गर्नेछ । तसर्थ विद्यमान जातीय क्षेत्रीयसमस्या सम्बोधन गर्नका लागि संघीयताको ढाँचा तयार गर्दा पहिचान प्राथमिक महत्वको विषय रहन्छ नै । निरपेक्ष रुपमा हरेक व्यक्ति र बस्तुको बहुपहिचान हुन्छ तर सापेक्षतामा त्यो एकल पहिचानका आधारमा चिनिन्छ । कोही पनि पिता, पति, छोरा, भाइ वा दाइ, भदाजस्ता बहुपहिचानबाट एकै पटक चिनिइन्न । भूगोलको आफै पहिचान हुँदैन त्यसले मानवीय समूहसँगको अन्तक्र्रियामा पहिचान पाउने हो । कर्णाली, खससभ्यातासँग नजोडिने हो भने त्यो अर्थहीन हुन्छ । नेपाल एउटा यस्तो देश हो जुन आधुनिक राज्यको रुपमा संगठित हुनुभन्दापूर्व नै खससभ्यता, नेवाः सभ्यता, मिथिला, तामाङसभ्यता, लिम्बुसभ्यताजस्ता थुप्रै सभ्यताहरु विकसित भएका थिए । अतः पहिचान स्विकार्नु भनेको यी नेपालका प्राचीनता, इतिहासलाई नयाँ ढंगले मान्यता दिनु हो । यसलाई कुनै व्यक्ति वा जातिको तुष्टि वा आग्रहको रुपमा बुझ्नु गलत हो । 
  
  ५) जातीय संघीयताको प्रश्न 
  
  उच्चजातवादीहरुका नजरमा उत्पीडित पक्ष (आदिवासीजनजाति र मधेसी) का तर्फबाट प्रस्तुत संघीय ढाँचा जातीय थियो । संविधानसभा राज्यको पुनर्संरचना तथा राज्यशक्तिको बाँडफाँड समिति र उच्चस्तरीय राज्यको पुनर्संरचना राष्ट्रिय आयोगको तर्फबाट आफ्नै पार्टीका सभासद र बुद्धिजीवीद्धारा प्रस्तावित संघीय ढाँचालाई पनि कांग्रेस र एमाले नेतृत्वले जातीय नै ठान्यो र स्विकार गरेन । के यी मोडेलहरु जातीय ढाँचामा थिए ? यहाँ विचारनीय छ । यसका लागि विश्वका २८ संघीय राज्यमध्ये जातीय संघीयताका रुपमा नाम चलेका बेल्जियम, इथोपिया र बोसनीया–हर्जगोविना गरी तीन राज्य, गैरजातीय भनिने भारतीय संघीयताको मोडेल र प्रस्तावित नेपाली मोडेलका बीचमा तुलना गरेर हेर्नु उपयुक्त होला । 
  
  
  
  
  
  उक्त तुलनाबाट प्रस्तावित नेपाली संघीय मोडेल, जातीय संघीयताको दर्जा पाएको बेल्जियम, इथोपिया, बोसनिया – हर्जगोविनासँगभन्दा बढी भारतीय ढाँचासँग मिल्दछ । प्रदेशको नाम जातीय भयो भन्ने आधारमा भनिएको हो भने भारतको अधिकांश प्रदेशको नाम जाति, भाषा, क्षेत्रका आधारमा राखिएका छन् । किन त्यसलाई जातीय संघीयता भनिएन ? अमेरिका, रुस, दक्षिण अफ्रिकाका राज्यहरुको नाम समेत जातीय छन् । अग्राधिकार, आरक्षण, क्षतिपूर्ति, सकारात्मक कार्यक्रमको व्यवस्थाका आधारमा भनिएका हुन् भने यी संघीयताका विशेषता होइनन् । यी एकात्मक राज्यमा पनि पाइन्छन् । स्यालको हुइया झै फैलिएको जातीय संघीय मोडलजस्तो मोडेल नेपालमा प्रस्ताव नै गरिएका छैनन् । 
  
  ६) बैठान
  
  कांग्रेस र एमालेले मानव भूगोलका विपरीत उत्तर–दक्षिण जोड्ने भूगोललाई आधार बनाएर संघीय राज्यको प्रस्ताव गरे । उनीहरुले प्रस्ताव गरेको संघीय मोडेलले जातीय क्षेत्रीय उत्पीडनलाई सम्बोधन गर्दैन, त्यति मात्र होइन त्यो मोडेलले उत्पीडित जात, जाति र श्रमजीवीलाई सत्तासाझेदार पनि बनाउदैन । त्यसले यथास्थितिको रक्षा गर्छ । यो बहशमा एकल जातीयराज्यको स्वरुपलाई जस्ताको तस्तै बचाइराख्न चाहनेचाँहि बहुपहिचानवादी र एकलजातीयराज्यलाई रुपान्तर गरी बहुजातीय÷बहुराष्ट्रियराज्यको स्वरुप दिने र समावेशी लोकतन्त्र बनाउनुचाहनेचाँहि एकल पहिचानवादीजस्तो देखाइएका छन् । यस्तो लाग्छ “जातीय पहिचान”को भूतबाट त्रसित छन् । यो उच्चजातवादी संस्कारको दोष हो । जसरी भूत वास्तविक होइन, त्यसरी नै जातीय विविधता आफैमा समस्या होइन । शासकवर्गसँग विविधतालाई सम्बोधन गर्ने दृष्टिकोण, विचार र योजना नहुनु नेपालको मूल समस्या हो । बरु, एकात्मक एकल जातीयराज्यको संरक्षण गर्न कसरत गर्ने र स्वतन्त्रराज्य माग गर्ने, दुई विषमताका बीचमा जातीय स्वशासन र संघीयता नै मध्यमार्ग हो । यो मध्यमार्गलाई गलत तरिकाले तोडमरोड गर्दा न माउको मुखमा न बाच्छाको पेटमा हुने स्थिति आउन सक्छ । 
  
  

  (लेखक संघीय गणतान्त्रिक समाजवादी पार्टीका राष्ट्रिय अध्यक्ष हुनुहुन्छ ।)

  
  

मङ्गोलहरु राक्षसका अबतार हुन

 -चित्रराज उपाध्याय बास्तोला
राष्ट्रवादी हुँ भनेर हुङकार गर्ने मतवालीहरु आज भारत, सिंगापुर, बेलायतको भाडाका सिपाही बनेका छन् । भारत र खाडी मुलुकमा सेवा गर्न जानेहरु मतवाली जातिका व्यक्तिहरु नै अधिकांश छन् । बाहुनबादी राज्यसत्ता कब्जा गर्ने सपनामा रमाइरहेका मंगोल वर्ग आफुलाई नेपालको मूलबासी भन्छन् । इतिहास मोडेर नेपालको कथित मूलबासी भएको दाबी गर्ने मंगोलहरु मध्येका राई, लिम्बुहरु वर्तमान तिब्बतको पूर्वी भागबाट सिक्किम, भुटान, दार्जिलिङ्ग हुदै नेपाल भित्रिएका हुन् । तामाङ्, गुरुङ् तिब्बतको मध्यभागबाट नेपाल पसेका हुन् । मगरहरु भारतको गढवाल, कुमाउ, सिमला हुदै नेपाल छिरेका हुन् । नेपालका हिन्दु धर्मावलम्बीहरुलाई भारतिय पुर्खा ठान्ने मंगोलहरुको पुर्ख्यौली  इतिहास कसले बताइदिओस् । बाहुन, क्षेत्री, ठकुरीहरुको पुर्ख्यौली थलो अहिलेको इरान, इराक र जर्मनीतिर हो ।
उनीहरु बाँच्नका लागि संघर्ष गर्दै पाकिस्तानको सिन्धुनदी तरेर अहिलेको भारतको गंगा नदी वरपर बसोबास गर्दै हाल जम्नभन्दा पनि धेरै अगाडि नेपाल पसेको इतिहास मुर्ख मंगोलहरुले पढेका रहेनछन् । चौविसै घण्टा जाँड रक्सीले मातेर लठ्ठ हुने कथित आदिबासी र जनजाति भनाउँदाहरुले नेपालको इतिहासनै नपढी त्यसलाई जाँडकै तालमा बङ्ग्याउने प्रयास गरेका छन् । त्यो उनीहरुको जड्याहा बुद्धि र बलको तुजुक मात्र हो । जनजातिहरु इतिहासदेखि आजसम्म हुने छैनन् । मंगोलहरु ८० प्रतिशत छौ भन्छन् र अल्पसंख्यक भएको बाहुन, क्षेत्री र ठकुरी वर्गलाई शासन गर्छौ भनिरहेका छन् । उनीहरुको त्यो दिवा सपना मात्र हो ।
आफनो धर्म, संस्कृति, भाषा नभएका सधै अर्काको धर्म, भाषा, संस्कृति र भेषभुषा चोरेर पैचो लिएर बाँच्ने परजिवि नै मंगोल वर्ग हो । पश्चिमी संस्कृति भित्र्याउने तर आफनो पुर्खाको तिब्बती संस्कृतिलाई हेला गर्ने आज यिनै मंगोल वर्गका छोराछोरी छन् । दिनभर आफनो भाषा, संस्कृतिको जगेर्ना गर्ने, भाषण दिएर नथाक्ने तिनै मतवालीहरु आफना छोराछोरीहरुलाई भने विदेशी भाषामा शिक्षा दिइरहेका हुन्छन् । राष्ट्रवादी हुँ भनेर हुङ्कार गर्ने मतवालीहरु आज भारत, सिंगापुर, बेलायतको भाडाका सिपाही बनेका छन् । भारत र खाडी मुलुकमा सेवा गर्न जानेहरु मतवाली जातिका व्यक्तिहरु नै अधिकांश छन् । त्यस कारण पनि मंगोलहरुलाई यो राष्ट्रको माया छैन । राष्ट्रको माया नहुनेहरु अराष्ट्रिय हुन् । अराष्ट्रिय तत्वहरुलाई कसरी राज्यको माथिल्लो निकायमा जिम्मेवारी दिने ?
 कामै नगरी पगरी गुथ्ने, अविवेकी, अधर्मी राक्षस स्वाभाव भएका, माया, दया, स्नेह नभएका अनपढ, अशिक्षित राक्षसहरुका हातमा सत्ता छोड्नु भनेको देशमा संकट निम्त्याउनु हो । मंगोल समुदायका मरिचमान सिंहलाई प्रधानमन्त्री बनाउदा तीस बर्षिय पञ्चायत समाप्त भयो, लोकसेवा आयोगमा मंगोललाई नेतृत्व दिदा  कंग्रेसले जथाभावी कार्यकर्ता भर्ना  गर्‍यो । मंगोललाई राजसभा स्थायी समितिको सदस्य बनाउँदा वीर अस्पतालका डाक्टर माथि बन्दुकसहित जाइलाग्न पुग्यो । प्रहरी प्रमुख बनाउँदा तस्करी, भ्रष्टाचार, मुर्ति चोर्ने, लागु औषध कारोबार गरेर राजाकै दुर्नाम गरायो । अनि तिनीहरुलाई कसरी माथि लाने !
तिब्बतबाट नेपालमा आएका मंगोल वर्गका पुर्खाहरुले तिब्बतमा आफनै सन्तान माथि बलात्कार गर्ने, आफनै सन्तान मार्ने, चोरी डकैती गरेको कारण त्यहाँबाट भगाइएको थियो भन्ने कुरा इतिहासकारहरु बताउँछन् । त्यस्ताका सन्तान विश्व एक्काइसौ शताब्दीमा प्रवेश गर्दासमेत यो वर्गको बुद्धि पलाएन ।
पढेलेखेका भनाउँदाहरु पनि स्मेक, वियरमा लठ्ठ छन् । पुस्तक, पत्रपत्रिका पढ्ने, अध्ययन गर्ने तिनीहरुको बुद्धि छैन। बुद्धि छ-खोया विर्के खाने र खोया विर्केका तालमा हामी एक छौ भन्ने । नाङ्लो ठटएर हात्ती तर्साउन खोजे जस्तो खोयाको तालमा बाहुन क्षेत्री तर्साउन सकिदैन ।
पढ्न लेख्न जान्ने पनि बम्बइमा बेश्याहरुका तिघ्रा हेर्ने, पत्रिका किन्न नसक्ने, भट्टीमा गएर तरुनीका तिघ्रा हेदै सुरा र सुन्दरी पान गर्ने तिमीहरु अझै पनि ५ सय बर्ष यो देशमा यसरी नै तड्पि रहनेछौ ।
हामी उच्च जातहरु ५ सय वर्षम्म शासन गर्ने हिम्मतका साथ काम गरिरहेका छौ । चुच्चेलाई डाँडा कटाउनु पर्छ भन्नेहरु हो-अब तिमी थेप्चेहरु नै डाँडा काटेर पुर्खाको विर्तामा पुग्ने छौ । हामी त चुनौती साथ भन्दछौ तिमीहरु एक भएर आउ, बल, बुद्धि सबै कुरामा हामी २० प्रतिशत नै तिमीहरुका लागि काफी छौ । जबसम्म तिमीहरु पढ्ने, लेख्ने गर्दैनौ । जबसम्म जाँड, रक्सी र सुन्दरीमा रमाउछौ, तवसम्म तिमीहरुको भविष्य यस्तै हो ।

कसरी फसेका थिए लेन्डुप दोर्जे

“नेपाली राजनीतिमा समय समयमा लेन्डुप दोर्जेको चर्चामा आउने गर्छ । को हुन् ति लेन्डुप दोर्जे जो नेपाली राजनीतिमा बारम्बार चर्चा आउछन् ?, उनले के काम गरेर दक्षिण एसियाको राजनीतिमा उनको नाम लिने गरिन्छ? त्यसको सानो जानकारीको लागि यो लेख प्रकाशन गरिएको छ ता की सबैनेपाली राजनीतिक लेन्डुपहरु प्रति सजक हुन सकोस ” – रातो झंकार

सन् १९६४ मा जवाहरलाल नेहरुको निधनपछि भारतको प्रधानमन्त्रीमा उनको छोरी इन्दिरा गान्धी चुनिएसंगै सिक्किम विलयको योजना बनेको थियो, जसको गोटी बनेका थिए लेन्डुप दोर्जे ।इन्दिराले आफ्नो मन्त्रिपरिषद्को पहिलो बैठकमै “पिता नेहरुले नेपाल,भुटान,र सिक्किमलाई भारतमा बिलय नगरेर गल्ती गरेको” उल्लख गर्दै त्यसलाई चाल्न ठोस कदम चाल्नुपर्ने बताएको थिइन् । तत्कालिन राजा पाल्देन थोन्दुप नामग्यालकी अमेरिकी श्रीमती होप कुकले एउटा जर्नलमा लेखा प्रकाशित गर्दै भारतले पुरानी सिक्किमको थुप्रै सम्पति भोगचलन गरिरहेकाले त्यो तत्काल फिर्ता गर्नु पर्ने बताएपछि इन्दिरा निकै क्रुद्ध भइन् । पूर्ण स्वतन्त्र सिक्किमकी शक्तिशाली महारानी हुने आकांक्षासाथ पाल्देनसंग बिहे गरेकी ति अमेरिकी महिलाको चाहना बिरुद्ध अर्की बिदेशी महिला लाई नै प्रयोग गरियो । ति थिइन्,बेल्जियमकी एलिजा मारिया स्ट्याण्डफोर्ड,जसले सन् १९५७ मा प्रजातन्त्र स्थापनार्थ लागेका लेन्डुप दोर्जेसंग बिबाह गरेकी थिइन्। गणतान्त्रिक सिक्किमको प्रथम महिला बन्ने उनको चाहना थियो । यी दुइ महिलाको चाहनाबीच टकराव गराएर बाजी जितिन् इन्दिराले । र, सिक्किमलाई भारतको २२औं राज्य बनाउन सफल भइन् ।

सन् १९७०को सुरुवातमा लेन्डुपको नेतृत्वमा सिक्कि म नेसनल कंग्रेस पार्टीले राजा बिरोधि अभियान चर्कायो। भारतीय गुप्तचर संस्थाहरु आईबी तथा ‘र’ ले लेन्डुपलाई आर्थिक लगाएतका सहयोग गराउथे। सन् १९७३मा राजा बिरोधि आन्दोलन चरमोत्कर्षमा पुग्यो । ‘र’ ले पाल्देनलाई पनि कुनै न कुनै रुपमा राजतन्त्र जोगाइदिने आश्वासन दिएको थियो । त्यही भरमा ठुलो संख्याको विद्रोहीले दरवार घेरा हाले पछि राजा पाल्देनले सहयोगका लागि भारतको लागि गुहारे । मौका प्रखेर बसेको भारतले कत्ति ढिलो नगरी प्रमुख प्रशासक बीएस दासको नेतृत्वमा एउटा टोलि पठायो । स्थितिलाई नियन्त्रणमा लिएपछि ‘र’को योजना अनुरुप लेन्डुपको पार्टी र भारत सरकार संग त्रिपक्षीय सम्झौता गर्न राजालाई बाध्य पारियो । सम्झौताले राजाको अधिकारमा व्यापक कटौती त गर्यो नै,सिक्किम भारतको सह-राज्य जस्तै पनि बन्यो । सन् १९७४ मा सम्पन्न निर्वाचनमा लेन्डुपको पार्टीले भारी बहुमत ल्यायो र सकार बनायो । त्यसै बेला देखि लेन्डुपलाई अघि सारेर भारतले सिक्किममा बिजयी अपरेसन शुरु गर्यो ! सन् १९७१मा संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यता लिएर भुटान उम्किए जस्तै सिक्किम पनि उम्कने डर भारतलाई थियो । लेन्डुप नेतृत्वको सरकारले २०३२ बैशाख १ मा गरेको जनमत संग्रहले सिक्किमलाई भारतमा गाभ्ने निर्णय गर्यो ।

खासमा जनमत संग्रह बाँकी विश्वलाई देखाउने नाटक थियो, त्यही भयो जे भारत चाहन्थ्यो। मतदानका क्रममा भारतीय सैनिकले बन्दुक तेर्स्याएर धाधली गरेका थिए। जनमतसंग्रहको पुर्व-अनुमानित घोषणालगत्तै पहिले देखि छेउछाउ आइबसेका पाँच हजार भारतीय सैनिकले गान्तोकमा धावा बोले र करिव ३ सयको हाराहारीमा रहेका सिक्किम गार्ड्स लाई नियन्त्रणमा लिई राजालाई बन्दी बनाए। यसरी सिक्किम भारतमा गाभियो । २०३२ जेठ २ गते मा यसको विधिवत् घोषणा संगै लेन्डुप सिक्किमको मुख्य मन्त्री बने, जसलाई बैध्यता दिन संयुत्त राष्ट्रसंघले पनि ढिला गरेन । संन १९७९मा सम्पन्न चुनावबाट नरबहादुर भण्डारी सिक्किमको मुख्यमन्त्री बनेपछि लेन् डुपको सार्वजनिक जीवन समाप्त्त भयो । लेन्डुपको पार्टीले एउटा पनि सिट जितेन । जीवनको उत्तरा खण्डमा लेन्डुप भन्ने गर्थे , “मैले सिक्किमलाई भारतमा मिलाउन यत्रो योगदान गरें, तर काम लिए पछि मलाई इन्डियन हरुले वास्ता गरेनन् । पहिला दिल्लीमा मलाई रेड कार्पेट ओछ्याएर स्वागत गरिन्थ्यो, अहिले त सामान्य नेता भेट्न पनि हप्तौ पर्खाऊंछन्। ” सन् १९९० मा श्रीमती एलिजको निधनपछी एक्लिएको लेन्डुपको पनि सन् २००७ जुलाई २८ कालिङपोंग स्थित ‘चाकुङ हाउस’ मा निधन भयो ।

( साभार: जासुसीको जालो) saroj adhikari

संघियता भनेको के हो ?

संघीयताको बहस चलिरहेको वेला मुख्य रुपमा निम्न कुराहरु बुझ्ने र बुझाउनुमा केन्द्रित हुनुपर्छ !!

( १ ) एकात्मक केन्द्रिकृत राज्य प्रणाली भनेको के हो ?
एउटा वाक्यमा भन्नु पर्दा राज्यसत्ताको सम्पूर्ण शक्ति र अधिकारहरु सबै केन्द्रमा हुने शासन प्रणालीलाई एकात्मक केन्द्रिकृत राज्य प्रणाली भनिन्छ ! एकात्मक राज्यमा सरकार र जनता बीच लामो दुरी हुन्छ अथवा सरकार जनताबाट टाढा हुन्छ त्यसैले जनताले पाउने न्युनतम सुबिधाको लागी पनि केन्द्रमा धाउनु पर्ने हुन्छ !

नेपाल पनि आजको मिति सम्म एकात्मक केन्द्रिकृत राज्य प्रणाली रहेको मुलुक हो जुन अब संघीय राज्यमा रुपान्तरण हुदैछ ! पहिले राणाहरुले केन्द्रिकृत राज्य गरे , त्यसपछी राजाले केन्द्रिकृत राज्य गरे अनि अहिले पछिल्लो चरणमा राजाको अर्को रुप कांग्रेस , एमाले र माओबादीले केन्द्रिकृत राज्य गरिरहेको छ ! नेपालमा राज्यशक्ति र अधिकार सबै सिहदरबारमा हुन्छ !

( २ ) संघियता भनेको के हो ?
एक लाइनमा भन्दा संघीयता भनेको देशका विभिन्न राज्यहरु मिलेर एउटा छाता बनाउने र त्यस अन्तर्गत रहेर आफूले आफूलाई शासन गर्ने पद्धति हो । जहाँ उनीहरु आफ्नो हकमा स्वायत्त हुन्छन् र साझा सवालमा आपसमा अनुबन्धीत पनि हुन्छन् । अर्थात् यो एक खालको महासंघीय ढाँचा हो ।

संसारमा संघीयराज्यका विभिन्न स्वरुपहरु छन् । मुलतः संघीयराज्यको शक्ति बाँडफाँडको नियमलाई तेर्सो समानान्तर प्रणाली र एकात्मक राज्यको शक्ति बाँडफाँडको नियमलाई ठाडो प्रणाली । अर्थात् संघीय प्रणालीमा राज्यको शक्तिको बाँडफाँड समानान्तर हिसावले हुन्छ भने एकात्मक राज्यमा माथिबाट तलतिर हुन्छ । अतः संघीय राज्यको अर्थ हरेक एकाईलाई आफ्नो मामलामा आफैले निर्णय गर्न पाउने स्वतन्त्रता, आत्मनिर्णयको अधिकार र आफ्नो हकमा आफ्नो कानून आफैले बनाउन र कार्यन्वयन गर्न पाउने स्वायत्तताको अधिकारसम्म हुन्छ । तिनै राज्यहरु मिलेर एउटा संघ बन्छ र सो संघले केन्द्रको रुपमा काम गर्दछ, जसलाई राज्यहरुले नै केन्द्रीय संघको रुपमा निश्चित अधिकारहरु प्रदान गरेको हुन्छ ।

केन्द्रले आफ्नो तजविजले आफ्नो अधिकार तल्लो निकायलाई प्रत्यायोजन गर्ने प्रणालीलाई विकेन्द्रीकरण भनिन्छ । एकात्मक राज्य व्यवस्था त्यही प्रक्रियाबाट चल्ने हो । तर संघीय राज्यहरु आफूमा समानान्तर ढंगले चल्दछन् । यसैकारण विकेन्द्रीकरण र शक्तिको साझेदारिता फरक फरक कुरा हुन् तर धेरैले एउटै अर्थमा बुझ्ने र बोल्ने गर्दछन् जुन एकदम गलत हो । त्यसैकारण विकेन्द्रीकरणमा माथिको अधिकार तल प्रत्यायोजित मात्र हुन्छ तर संघीय राज्यमा भने संघराज्यहरुका वीच समानताका आधारमा अधिकारहरु बाँडफाँड हुन्छन् र ती राज्यहरुले मिलेर केन्द्रलाई केही साझा अधिकारहरु जो एउटा संयुक्त र साझा केन्द्रका हिसावले गर्नुपर्ने र गर्नसक्ने अधिकारहरु हुन्छन्, दिएको हुन्छ । अंगे्रजीको ‘फेडरल’ शव्दको अर्थ संघहरुको शक्तिशाली केन्द्रीकृत सत्ताको निर्माण हो जहाँ संघहरु स्वतन्त्र र समान् हुन्छन् । अंग्रेजीमा ‘युनियन’ र ‘कन्फेडरेशन’ शव्द पनि प्रयोग हुने गरेका छन् । सर्बोच्च सोभियत ‘युनियन’ हुन् भने अमेरिका र स्वीजरल्याण्ड भने ‘कन्फेडरेशन’ हुन् । त्यसैले संघीय राज्यको अर्थ, हरेक संघीय इकाई आफ्नो मामलामा आपसमा स्वायत्त हुने र साझा हितका मामलामा आपसमा अनुबन्धित रहने पद्धति हो । यसता संघीय देशहरुमा केहीमा केन्द्र (संघ) बलियो हुन्छ भने केहीमा प्रान्त (राज्य) हरु बलियो हुने प्रणाली छ । भारतमा केन्द्र बलियो छ भने स्वीजरल्याण्डमा क्यान्टनहरु बलिया छन् ।

( ३ ) संघियता कति प्रकारको हुन्छ ?
बिश्वमा संघीय राज्यहरुको निर्माण दुई किसिमले भएको पाइन्छ ! पहिलेका स्वतन्त्र राज्यहरुले आपसमा समझदारी , सम्झौता वा सन्धि गरेर संघ निर्माण गरेका थिए ! यस्तो संघीय राज्याहरुमा संयुक्त राज्य अमेरिका , स्विट्जरल्यान्ड , अस्ट्रेलिया , सोभियतसंघ लगायतका पुराना संघीय राज्यहरु पर्दछन् ! यसलाई राज्यहरु संगै आउने बिधि (Coming Together) पनि भनिन्छ !

अर्को पहिले एउटै एकाइको रुपमा शासित हुदै आएको एकात्मक राज्यहरुलाई बिभिन्न उप एकाइहरूमा बिभाजन गरी केन्द्र र प्रदेश बीच अधिकारको बाडफाड सहित संरचना खडा भएका छन् ! यस्तो संघीय राज्यहरुमा भारत , बेल्जियम , स्पेन , अस्ट्रेलिया आदि छन् ! यसलाई जातिगत , भाषिक एबं धार्मिक , भौगोलिक बिबिधता बीच राज्यलाई खण्डित हुन बाट जोगाउन राज्यलाई संगै राख्ने बिधि (Holding Together) पनि भनिन्छ ! त्यसैले संघियतालाई जाती , भाषा , सस्कृति , ईतिहास र बिबिधता सम्बन्धि समश्यालाई सम्बोधन गर्ने सबै भन्दा राम्रो राज्ययन्त्र मानिन्छ !

अहिले हाम्रो नेपाल पनि यहि बिधि बाट संघिय प्रणाली तिर जादैछ !
प्रदेशले स्वतन्त्र पहिचान र सार्बभौम अधिकार राखी सम्झौता मार्फत केही अधिकार संघलाई प्रदान गर्ने व्यवस्था भए त्यसलाई महासंघ भनिन्छ ! बेलायती उपनिवेश बाट स्वतन्त्र भए पछी सन् १७७६ देखि १७८७ सम्मको संयुक्त राज्य अमेरिका र सन् १२९१ देखि १८४८ सम्मको स्विट्जरल्यान्ड यस्तै महासंघ थियो ! वर्तमान अवस्थामा युरोपियन युनियनलाई महासंघको नमुना मान्न सकिन्छ ! महासंघीय प्रणाली अन्तर्गत केन्द्रिय सरकारको स्वतन्त्र संबैधानिक हैसियत तथा अधिकार हुदैन ! यसले आफ्नो संघीय एकाई बाट अधिकार प्राप्त गर्दछ ! त्यसको बिपरित केन्द्रले प्रदेश माथि हस्तक्षेप गर्न सक्ने व्यवस्था भए त्यस्तो मुलुकलाई अर्धसंघात्मक भनिन्छ ! भारत , पाकिस्तान , मलेसिया आदि देशहरु यहि श्रेणीमा पर्दछन् !

संघीय एकाइहरुमा आफ्नो मामिला ब्यबस्थापन गर्नमा संघीय सरकारको भूमिका न्यून वा गौण र संघीय एकाईको भूमिका बढी महत्वपूर्ण भयो भने त्यस्तो संघियतालाई प्रतिस्पर्धात्मक संघियता भनिन्छ ! यदि संघीय सरकारले नै संघीय तथा प्रादेशिक नीति प्रस्तुत गर्ने वा निर्माण गर्ने गर्छ भने त्यसलाई पीडक संघियता (Coercive Federalism) भनिन्छ !

यदि संघीय एकाईले केन्द्रको अनुमति वा केन्द्र बाट मात्र शक्ति प्राप्त गर्दछन् भने त्यसलाई अनुमतीय संघियता भनिन्छ ! त्यस्तै संघ र प्रदेश मिलेर वा संयुक्त रुपमा नीति निर्माण कार्य गर्नेलाई सहकारी संघियता भनिन्छ ! इथियोपिया , दक्षिण अफ्रीका , जर्मनी , भेनेजुयला , बेल्जियम यसका नमुना हुन् !

यसरि संघियतामा दई किसिमले शक्ति बाडफाड भएको देखिन्छ !
( १ ) शास्त्रीय मोडेल – जहाँ प्रदेशले स्वतन्त्र रुपमा निश्चित अधिकार उपभोग गर्दछन जस्तै अस्ट्रेलिया , क्यानाडा , संयुक्त राज्य अमेरिका !
( २ ) अन्तर-बन्धन (Interlocking)संघीय मोडेल – जहाँ संघले मोडेल कानुन बनाउछ र प्रदेशले आफ्नो परिस्थिति अनुसार बिस्तृत कानुन बनाउछ ! जर्मनी र दक्षिण अफ्रिकामा प्रदेशले संघीय कानुनी कार्यक्रमलाई कार्यान्वयन गर्दछ !

कुनै कुनै देशले बिभाजन र बिखन्डनका मागलाई रोक्ने उपायका रुपमा असममित संघबाद (Assymetrical Federalsim) अपनाएको हुन्छ ! यस्तो संघमा केही प्रदेशले अन्य प्रदेशको तुलनामा बिशेष हैसियत र अधिकार पाएका हुन्छन ! क्यानाडाको फ्रेन्चभाषी क्युबेक , भारतको जम्मु कश्मिर र पपुवा न्यु गिनिमा वगेन्भेल्ला यसका उदाहरण हुन् ! असममित संघियतामा आकार , जनसंख्या , भौगोलिक आयतन वा अन्य कुनै बिशेषताहरुलाई ध्यानमा नराखी सबै संघीय एकाइहरूलाई समान अधिकार र केन्द्रमा समान प्रतिनिधित्वको व्यवस्था गरिएको हुन्छ !
संघियतालाई व्यक्तिगत वा सास्कृतिक तथा भौगोलिक संघियतामा पनि बिभाजन गरिन्छ ! भूगोलबिना समुदायलाई सम्बोधन गर्ने संघियता नै सास्कृतिक वा व्यक्तिगत संघियता हो ! भारतमा मुस्लिम समुदायले उपभोग गरिरहेको यहि हो ! जाती , भाषा वा पहिचानका आधारमा देशको भूगोललाई संघीय एकाइमा बिभाजन गरिएमा त्यसलाई जातीय संघियता भनिन्छ तर मानबिय भूगोललाई ध्यानमा नराखी भूगोल मात्र बाडेमा त्यसलाई प्रशासनिक संघियता भनिन्छ ! बिश्वमा जातीय , भाषिक वा सस्कृति बिबिधता भएको मुलुकमा संघीय एकाइको निर्धारण गर्दा सकेसम्म त्यसलाई जातीय , भाषिक तथा सास्कृतिक रुपमा समरुपी बनाउने अभ्यास रहेको छ ! यसले राष्ट्रिय रुपमा बाहुल्य जातीलाई मात्र हैन , राष्ट्रिय जनसंख्यामा अल्पसंख्या भए पनि क्षेत्रीय रुपमा बाहुल्य जातीलाई लोकतान्त्रिक प्रक्रिया मार्फत स्वशासनको अभ्यास गर्ने अवसर उपलब्ध गराउछ !!

( ४ ) संघीयताको बिशेषताहरु के के हुन ?
संघियतामा दुई तहको सरकार हुन्छ ! सम्पूर्ण देशका लागी राष्ट्रिय सरकार र निश्चित क्षेत्रका प्रादेशिक वा राज्य सरकार हुन्छ ! संघियतामा प्रत्येक तहको सरकारको मतदाताहरुसंग स्वतन्त्र सम्बन्ध हुन्छ ! क्षेत्रीय संरचनाद्वारा मात्र संघीय ब्यबस्थापिका र कार्यपालिका बन्दैन तर संघियतामा एकात्मक ब्यबस्थाको बिपरित केन्द्रिय सरकारमा क्षेत्रीय दृष्टिकोण र प्रतिनिधित्व हुन्छ ! संघीय राज्याहरुमा सामान्यतया संघ र राज्यहरुमा अलग अलग संबिधान संबिधान हुने गर्छ ! संयुक्त राज्य अमेरिका , स्विट्जरल्यान्ड , क्यानाडा , अस्ट्रेलिया , अस्ट्रिया , रुस , दक्षिण अफ्रीका आदि देशहरुमा संघ र प्रदेशको अलग अलग संबिधान छन् ! आ-आफ्नो झन्डा र आआफ्नै राज्य प्रतीक चिन्ह पनि हुन्छ तर भारत , पाकिस्तान , मलेसिया , स्पेन , बेल्जियम लगायतका कतिपय देशहरुमा एउटै संबिधानमा नै संघ र प्रदेशको व्यवस्था गरिएको छ ! संघीय राज्यमा संघ र प्रदेशहरु बीच राज्यशक्ति र अधिकार संबैधानिक रुपमा नै बाडफाड हुनुको साथै एकपक्षीय रुपमा खोस्न नसक्ने व्यवस्था हुन्छ !प्रदेशलाई प्रभाब पार्ने बिषयमा संबिधान संसोधन गर्नु परेमा संघीय ब्यबस्थापिका र प्रादेशिक ब्यबस्थापिकाको बहुमतद्वारा निर्णय गर्नु पर्दछ ! संघीय राज्यमा सार्बभौमसत्ता पनि संघ र प्रदेसहरुमा बिभाजित गरिएको हुन्छ ! लिखित संबिधानद्वारा दुबै तहका सरकालाई विधायिकी तथा बित्तिय अधिकार बाडफाड गरिन्छ र त्यस्ता संघियता सम्बन्धि संबैधानिक प्राबधानहरुलाई राज्यका साथै केन्द्रिय सरकारको सारभूत सहमतिबिना परिवर्तन गर्न सकिन्न !

सामान्यतया संघीय राज्यमा संगीय प्रदेशहरु , जनसंख्या , भौगोलिक आकार , स्रोतहरु आदि कुराहरुमा सानाठूला जे भए पनि संघभित्र समान हैसियत राख्दछन् ! साथै केन्द्रिय ब्यबस्थापिकामा समानान्तर दुई वटा सदनको व्यवस्था भएको हुन्छ जसको सिनेट वा राष्ट्रियसभा वा राज्यसभामा प्रत्येक प्रदेशबाट बराबरी संख्यामा प्रतिनिधि पठाउने र जनप्रतिनिधि सभामा जनसंख्याको अनुपात अनुसार प्रतिनिधि पठाउने व्यवस्था हुन्छ ! सामान्यतया संघीय शासन प्रणाली अन्तर्गत प्रदेशमा स्वशासन/स्वायत्तता र केन्द्रमा साझा शासनको व्यवस्था गरिएको हुन्छ ! केन्द्र र प्रदेशको सरकारहरुले आ-आफ्नो क्षेत्राधिकार भित्र रही सरकार सन्चालन गरेका हुन्छन् ! संबिधानमा उल्लेख नभएका अधिकारहरु जसलाई अबसिष्ट अधिकार (Residual Power) भनिन्छ , सामान्यतया प्रदेशहरुसंग सुरक्षित राखिन्छ ! संघ र प्रदेशबीच वा अन्तरप्रदेशबीच विवाद उत्पन्न भएमा आपसी समझदारीबाट सुल्झाउने सरकारी संयन्त्रहरुको व्यवस्था गरिएको हुन्छ तर नटुंगिएमा ब्यबस्थापिकाको माथिल्लो सदन वा संबैधानिक अदालत वा जनमत संग्रह गरेर टुंगाउने व्यवस्था गरिन्छ ! संघीय शासन प्रणालीमा विवाद वा द्वन्द समाधानको लागी बिभिन्न प्रकारका संयन्त्र निर्माण गर्न जरुरि हुन्छ !

स्थानीय निकायको गठन प्रदेशको क्षेत्राधिकार भित्र राखिएको हुन्छ ! संघीय शासनलाई केन्द्र र प्रदेशबीचको सम्झौताको उपज मानिन्छ र प्रदेश/राज्यहरुको सदस्यतामा संघको निर्माण हुन्छ ! सामान्य प्रचलनमा संघियतामा दुई तह संघ र प्रदेश हुन्छ र यी दुबै मुलत नीति निर्माणका अंगहरु मानिन्छ र स्थानीय तहलाई कार्यन्वयन गर्ने कायर्कारी निकायको रुपमा मानिन्छ ! थोरै देशमा मात्र स्थानीय निकायको व्यवस्था केन्द्रिय संबिधानमा गरिएको हुन्छ !

संघीय पद्दतिको द्वैध संरचनामा सहयोग भन्दा प्रतिद्वन्दिता बढ्न सक्ने भएको यस्त नहोस भन्नाखातिर संघ प्रदेशहरुको सम्बन्धलाई सहयोग , अन्तरनिर्भरता र परिपुरकताको आधारमा हेर्ने प्रयत्न थालिएको छ ! अफ्रीकाको संबिधानमै यो अबधारणा अपनाएकोले त्यहाको संघीय पद्दतीलाई सहयोगात्मक संघबाद भनिन्छ ! प्राय संघीय राज्यहरुमा कम्जोर प्रदेशलाई आर्थिक समानीकरणको लक्ष हासिल गर्न बित्तिय आयोग वा क्षेत्रीय नीति बनाएको पनि देखिन्छ !

सामान्यतया संघियता जाती , भाषा , सस्कृति वा ऐतिहासिक भूगोलमा आधारित भौगोलिक क्षेत्रीय संघियता (Territorial Federation) हुन्छ ! ज्यादै मिश्रित बोसोबस भएका मुलुकहरुमा गैरक्षेत्रीय सांसकृतिक वा व्यक्तिगत संघियता (Non-Territorial Federation) को अभ्यास पनि गरिएको छ ! यस्तोमा ति समुहरुको संख्यात्मक बहुमतको आधारमा नभएर सहमतिका आधारमा सत्ता साझेदारी गर्ने शासकीय संयन्त्र निर्माण गरिन्छ ! यस्ती प्रणालीलाई सत्ता साझेदारी गठबन्धन (Consociation) भनिन्छ !

यदि बहुभाषिक देशमा संघीय शासन प्रणाली छन् भने त्यस्ता अधिकाशं देशमा दुई वा दुई भन्दा बढी सरकारी कामकाजको भाषा अर्थात् बहुभाषा नीति अवलम्बन गरिएका छन् ! भाषाको प्रयोग त्यो भाषाको विकास र राज्यको क्षमतामा पनि भर पर्दछ !!

( ५ ) नेपालमा किन संघीय राज्य प्रणाली आवस्यक परेको हो ?
नेपालमा वर्गीय, जातीय एवं भाषिक विभेद र असमानता चरणचुलीमा पुगेको छ जसलाई सम्बोधन गर्न नसके मुलुक लामो वर्गीय एवं जातीय द्धन्दमा फँस्ने स्थिति रहेको छ । त्यस्तै नेपालको विगत लामो एकात्मक केन्द्रीकृत शासनका कारण मुलुकमा क्षेत्रीय विभेदले सिमा नाघेको अवस्था छ जसलाई सम्बोधन नगरी नेपालको समग्र विकास सम्भव छैन । विगतमा एकात्मक शासनका कारण केन्द्रमा भएको शक्तिको केन्द्रीकरणले मुलुक भनेको काठमाडौ मात्रै हो, अरु यसका उपनिवेश मात्र हुन् भन्ने जनतामा गहिरो प्रभाव परेको छ त्यसैले जनताको तल्लो तहसम्म अधिकारको पत्यायोजन र स्थानीय जनतामा सार्वभौमसत्ता व्यवहारमा नै हस्तान्तरण गर्न नेपालमा संघीय राज्य प्रणाली आवश्यक परेको हो ! लोकतन्त्र , गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षलाई स्थागत गर्नको लागी पनि नेपालमा संघियता अपरिहार्य भएको छ !
एकात्मक राज्यले आदिबासी जनजातीहरुको भाषा , लिपि , धर्म , सस्कृति (पहिचान) लाई मेटाउदै आइरहेको र कतिको त समग्र पहिचान नै बिलय हुने अवस्थामा पुगेकोले उक्त पहिचानहरुको संरक्षण र विकास एबं सबै बिभेदको अन्त्य गर्दै मुलुकलाई विकासको गतिमा अगाडी लानको लागी नेपालमा संघियताको आवश्यकता परेको हो !!

( ६ ) काङ्ग्रेस एमालेले अगाडी सारेको भुगोल र सामार्थ्यको आधारमा संघीयता भनेको कस्तो हो ?
कांग्रेस एमालेले अगाडी सारेको भुगोल र सामार्थ्यको आधारमा संघियता भनेको राजा महेन्द्र र बिरेन्द्रले १४ अन्चल र ७५ जिल्ला बिभाजन गरे जस्तै मनाबिय भुगोललाई प्राथमिकता नदिई केवल भुगोललाई मात्र आधार मानेर संघियता निर्माण गर्ने भन्ने हो ! धेरै प्रदेश बनाउदा सामार्थ्यले धान्दैन भन्ने त केवल एउटा बहाना मात्र हो किनकी कम प्रदेश बनाउनुमा उनीहरुको स्वार्थ अर्कै छ !सरल भाषामा बुझ्नु पर्दा कांग्रेस एमालेले भनेको कथित् बहुपहिचान सहितको संघियतामा ५ वा ७ परदेश बनाउने अनि प्रान्तीय सरकार गठन गर्दा ति सबै प्रदेशहरुको नेतृत्वमा (गभर्नर देखि मुख्य मन्त्रीसम्म) एउटै जाती , एउटै धर्म र एउटै सस्कृति मान्नेहरु हुने गरी ग्रयाण्ड डिजाइन गरिएको छ ! यसरि ५/७ प्रदेशमा एउटै जातीको नेतृत्व हुनु भनेको अहिलेको एकात्मक नेपालमा १२% जनसंख्या रहेको खसआर्य समुदायको राज्य सत्तामा ८६% पकड रहेको जस्तै हुनु हो ! यो केवल नामको संघियता हुनु हो र यस्तो खाले संघियता नेपालको बिभितालाई सम्बोधन गर्ने र बिभेदको न्युनिकरण गर्दै अन्त्य गर्ने सवालमा पूर्ण असफल हुनेछ र पुन नेपालको समस्या अहिले जस्तै रहनेछ !!

( ७ ) एमाओबादी लगाएत पहिचान सहितको संघीयता पक्षधरहरुले आगाडी सारेको ऐतिहासिक पृष्ठभुमिको आधारमा जातिय पहिचान सहितको संघीयता भनेको कस्तो हो ?
कुनै पनि जाती (राष्ट्र) भन्ने बितिक्कै उसको पछाडी त्यहाको भूगोल संग अविछिन्न इतिहास जोडिएको हुन्छ ! जस्तै प्रस्तावित ताम्सालिङमा बसोबास गर्ने तामाङ समुदायलाई त्यहाँ कसैले ल्याएर राखेको नभई ति बस्तीहरु ऐतिहासिक मानब बस्तीहरु हुन ! त्यहि ऐतिहासिक जाति/रास्ट्रको त्यो भूमि संग नङ्ग र मासुको झैँ सम्बन्ध जोडिएको हुनाले त्यहि ऐतिहासिक बिरासत इतिहासलाई सम्मान गर्न ऐतिहासिक पृष्ठभूमिको आधारमा जातीय पहिचान अनुसार संघहरुको नाम राख्ने गरिन्छ , राखिनु पर्दछ ! संघीय इकाईको नाम राख्ने सवालमा बहुजातीय मुलुकहरुमा रास्ट्रिय तथा अन्तरास्ट्रिय रुपमा प्रचलित र सर्बस्विकार्य बैज्ञानिक बिधि यहि नै हो हो !

यी त भए ऐतिहासिक पृष्टभुमिको आधारमा प्रदेश/ राज्यको नाम राख्ने एउटा आधार तर यहाँ नेर बुझ्नु पर्ने महत्वपूर्ण कुरा कांग्रेस एमालेले नामको बारेमा निकालेको बखेडा त केवल बहाना वा सार मात्र हो , यसको भित्रि रुप वा पुरा वास्तविकता अर्कै छ ! कांग्रेस एमालेको भित्रि वा प्रमुख बिमति भनेको प्रदेशको सिमाना छुट्याउदा जातीय ऐतिहासिक पृष्टभुमिको आधारमा नभई भूगोललाई मात्र प्रमुख आधार बनाएर छुट्याउनु पर्छ भन्ने हो किनकी जातीय ऐतिहासिक पृष्टभुमिको आधारमा सिमाना छुट्याऊदा ईतिहास देखि संगै बस्दै आएको आदिबासीहरुको भुगोलहरुलाई एकै ठाउँमा जोडेर एउटै सिमाना बन्न जान्छ ! जस्तै तामाङहरुको ऐतिहासिक भुगोललाई जोडेर ताम्सालिङ प्रदेश , मगरहरुको ऐतिहासिक भुगोललाई जोडेर मगरात त्यस्तै त्यस्तै अरु पनि !

पहिचानबादीहरुले सस्थागत गर्न खोजेको संघियता यस्तै हुन ! यदि यस्तो मोडेल अपनाएर प्रदेश/राज्यहरु निर्माण गरेमा आज सम्म एकात्मक नेपालमा समाबेसी रुपमा सत्तामा प्रतिनिधित्व हुन नसकेका आदिबासी जनजाती , मधेसी , महिला , दलित , मुस्लिम , अल्पसंख्यक तथा उत्पीडित क्षेत्रबाट पनि समाबेसी तरिकाले प्रान्तीय सरकार वा सरकारका बिभिन्न निकायहरुमा प्रतिनिधित्व सुनिश्चित हुनेछ ! प्रान्तीय सरकार गठन हुदा कांग्रेस एमालेले भने जस्तो एउटै जातीको नेतृत्व रहिरहने खालको नभई सबै जातजति , बर्ग , लिंग र क्षेत्रको प्रतिनिधित्व हुने समाबेसी ढाचाको हुनेछ ! उदाहरणको लागी ताम्सालिङ प्रदेशको सबै निकायमा तामाङ , बाहुन , क्षेत्री लगायत सबै जातजतिको समानुपातिक प्रतिनिधित्व हुनेछ ! पहिलो संबिधानसभामा ILO 169 को आधारमा जल जमिन र जंगल माथि आदिबासीहरुको अग्राधिकार हुने कुराहरु उठ्दा कांग्रेस र एमालेले पहिचानबादीलाई अतिबादी भन्दै जनमानसमा भ्रम फैलाउदै समाजमा एक किसिमको त्रास पैदा गर्दै लग्यो जुन आज सम्म बिद्यमान छ त्यसैले यसको बारेमा पनि जनता सामु स्पष्ट रुपमा प्रस्ट पार्न जरुरि छ !

( ८ ) जात र जाती बीच के फरक छ ? के जात र जातीले एउटै अर्थ जनाउछ ?
यो प्रश्नको जवाफको लागी हामिले जात र जातीको अलग अलग परिभाषालाई बुझ्नु पर्ने हुन्छ ! परिभाषा निम्नानुसार छन् !

जात भनेको के हो ?
@ जात भन्ने सब्द हिन्दुहरुमा पाईने ठुलो वा सानो देखाउने वर्णश्रम बर्गिकरणलाई जनाउने सब्द नै “जात” हो ! यस किसिमको वर्णश्रम बर्गिकरण बिशेषता अन्य जाति, समुदाय र धर्ममा पाईदैन ! हिन्दु धर्म अनुसार – ब्रम्हा, क्षेत्री , बैस्य र सुद्र गरि ४ भाग वा बर्णमा बिभाजन गरिएको छ ! अत: तामाङ , राई , लिम्बु , मगर भनेको जात हैन जाती हो !

@ जाति वा राष्ट्र भनेको के हो ?
मानब समाज सभ्यताको बिकासको क्रममा हूण/गण हुँदै कबिला अवस्था बाट बिकसित भै बनेको मानब समाजको सर्बकृष्ट बिकासको चरण नै जाति हो ! जाति भनेको नै राष्ट्र हो ; जसको अन्त्य हुदैन !

जाति/राष्ट्र बन्नको लागि निम्न बिशेशतहरु पुरा भएको हुनु पर्दछ :-
(क) दुई वा दुई भन्दा धेरै गण/कबिलाहरुको सम्मिश्रण भएको,
(ख) साझा भाषा भएको,
(ग) साझा ऐतिहासिक थातथलो भूगोल भएको,
(घ) ऐतिहासिक कालखण्डमा छुट्टै राज्य भएको,
(N ) साझा रितिरिवाज , परम्परा , धर्म , सस्कार , सस्कृति आदि भएको,
(च) मौलिक बिशेषता अन्य जातिको भन्दा फरक भएको,
(छ) हामी यो जाति हौ भनि मानसिक तथा बैज्ञानिक हिसाबले सामुहिक गर्ब गर्ने गरिएको,
(ज) पृथक पहिचान भएको,
(झ) अविछिन्न इतिहास भएको आदि आदि थुप्रै बिशेसताले युक्त भएकोलाई जाति/राष्ट्र भनिन्छ !

जाति/राष्ट्र मानब समाज विकास क्रमको सबै उच्चतम अवस्था हो ! जस्तै ; लिम्बु जाति/राष्ट्र, राई जाति/राष्ट्र, थारु जाति/राष्ट्र आदि आदि…!

अत: जात र जातीको अर्थ अलग अलग हुन्छ त्यसैले यी दुईलाई एउटै अर्थमा बुझ्दा अर्थको अनर्थ बुझ्न जान्छ र आज सम्म भएको पनि त्यही नै हो ! पहिचानमा आधारित संघियता बिरोधिहरु जात र जातीलाई एउटै टोकरीमा राखेर एउटै अर्थ लगाउछन् अनि पहिचान पक्षधरलाई जातीय कुरा गर्यो भन्ने आरोप लगाउछन् ! त्यस्ता बिरोधिहरुको लागी यो लेख उपयोगी हुन सक्छ !!
चेतनाको लागी सक्दो सेयर गरौ !!

धीरेन्द्रकी प्रेमिकाको निहुँमा मलाई खाल्डोमा हालियो : पूर्वआइजिपी स्व. डिबी लामा

पूर्वआइजिपी तथा पूर्व सहायकमन्त्री दिलबहादुर लामा (डिबी) को चैत १२ गते बुधबार अचानक निधन भयो । नुवाकोटको गेर्खुमा जन्मिएका उनको गाउँ जाने क्रममै निधन भएको हो । ८४ वर्षको उमेरमा निधन भएका उनको शुक्रबार दाहसंस्कार गरिएको छ ।

१५ वर्षकै उमेरमा ब्रिटिस सेनामा भर्ना भई बर्माको युद्ध लडेका उनी त्यसपछि राणाशासनविरुद्ध सशस्त्र युद्धमा संलग्न भए । २००७ मा प्रजातन्त्रको आगमनसँगै उनी तत्कालीन सदर नेपाल आर्मड कन्सटेबुलरीको सुवेदार भए । पछि सो फोर्स नेपाल प्रहरीमा गाभियो र उनी ०३९ मा प्रहरी महानिरीक्षक भए । नेपाल प्रहरीको आधुनिकिकरण, भौतिक संरचना निर्माण, साङ्गठनिक संरचनामा परिवर्तन लगायत महत्वपूर्ण कार्यहरु उनकै पालामा भएका थिए । चार वर्ष महानिरीक्षकबाट अवकाश पाएलगत्तै उनी जेल परे । ०४६ को राजनीतिक परिवर्तनसँगै जेलमुक्त भएपछि राजनीतिमा लागे र सहायकमन्त्रीसमेत भए । भूतपूर्व प्रहरी संगठनका संस्थापक अध्यक्ष  उनी हाल पनि अध्यक्षकै रुपमा सक्रिए थिए ।  जेलबाट छुटेपछि लामाले आत्मकथा पनि लेखेका छन् । लामाले आत्मकथामा आफूलाई प्रहरी र सेनाले बर्बर यातना दिएको उल्लेख गरेका छन् । उनको  किताब 'संघर्षको लामो यात्रामा मेरा जीवनका उकाली ओरालीहरू' बाट लिइएको एक अंश यस्तो छ–

सरकारी सेवाबाट अवकाश पाएको केही महिनापछि एक दिन बेलुकीपख सादा पोसाकमा प्रहरी र गुप्तचरले ठमेलस्थित मेरो पुरानो घर कम्पाउन्डवरिपरि बारम्बार चक्कर लगाएर निगरानी गरेको थाहा भयो । मैले नै चार्ज बुझाएका आइजिपी हेमबहादुर सिंह र तत्कालीन मध्यक्षेत्र डिआइजी रणबहादुर चन्दसँग बुझ्न उनीहरूले केही थाहा नभएको बताए । वास्तविकता के रहेछ भनी फेरि मैले तत्कालीन गृहसचिव वीरबहादुर शाहीसँग सम्पर्क राख्दा उनले पनि यस विषयमा केही थाहा नभएजस्तो गरे ।

तर, सादा पोसाकका प्रहरीले भने म र मेरो घर कम्पाउन्डको निगरानी झन्झन् बढाएर गर्न लागेको मैले अनुभव गरेँ ।

यत्तिकैमा मैले आइजिपीबाट अवकाश पाएको ठीक एक वर्षपछि ०४४ असार १७ गते बिहान, मलाई पूर्वजानकारी र सूचनाविना लिखित पुर्जीसमेत नदिई तत्कालीन बागमती अञ्चल एसपी अच्युतप्रसाद चालिसेको नेतृत्वमा आएका ६०/७० जना प्रहरी अधिकृत र जवानले मेरो घर कम्पाउन्ड घेराउ गरी खानतलासी लिए । त्यहाँ आएका अधिकांश अधिकृत मेरो कार्यकालमा कुनै न कुनै विभागीय कारबाहीमा परेकाहरू थिए ।

बिहान त्यस्तै ९ बजेदेखि उनीहरूले मेरो घर खानतलासी सुरु गरेको सो क्रम रातको १० बजेसम्म चालू रह्यो । खानतलासी गर्दा पूर्वाग्रहित प्रहरी अधिकृतले घरका महिला सदस्यहरूप्रति अपशब्द र अभद्र व्यवहार गर्दै सामान मनपरी रूपमा फालिदिएका थिए । घरका भित्ताहरू ठाउँ–ठाउँमा फोडी भताभुंग पारिदिए ।

महेन्द्र पुलिस क्लबमा सोधपुछ र केरकार

त्यस दिनभर नै खानतलासी गर्नमा सहभागी एसपी अच्युत चालिसेसहितको टोलीले मलाई र मेरी जेठी श्रीमती वसुन्धरालाई रातको १० बजे महेन्द्र पुलिस क्लबमा केही कुराको सोधपुछ गर्नुछ भनी लिएर गए । त्यहाँ सोधपुछ र छानबिनका लागि त्यसैदिन एउटा छानबिन टोली गठन गरिएको रहेछ । जसमा मध्यक्षेत्रीय प्रहरी डिआइजी रणबहादुर चन्द, नोकरीबाट बर्खास्त भइसकेका एसपी द्वारिकाबहादुर श्रेष्ठ (जसलाई त्यही दिन पुन: नियुक्ति दिई उक्त टोलीमा समावेश गरिएको), एसपी रूपकराज शर्मा, विशेष प्रहरी गोपालबहादुर विष्ट तथा गुप्तचर विभागका अन्य कर्मचारी सम्मिलित थिए । प्रहरी टोलीमा भएका रुपकराज शर्माबाहेक डिआइजी रणबहादुर चन्द र एसपी द्वारिकाबहादुर श्रेष्ठहरू मेरो कार्यकालमा विभागीय कारबाहीमा परेका थिए । म र मेरी श्रीमतीलाई पुलिस भ्यानमा लिएर त्यहाँ पुर्‍याउँदा त उनीहरू पर्खेर बसेका रहेछन् । छानबिन टोलीको सदस्य देख्दै मलाई थाहा भयो कि मप्रति यिनीहरूको राम्रो नियत छैन र मलाई अवश्य पनि विभिन्नथरीका दु:ख दिनेछन् ।

त्यस रातभर महेन्द्र पुलिस क्लबमा डिआइजी रणबहादुर चन्दलगायतका अधिकृतले चाहिँदा–नचाहिँदा प्रश्न गरिरहे । पूरा रात त्यहीँ बिताएपछि बिहानीपख हामीलाई प्रहरी तालिम केन्द्र (हाल राष्ट्रिय प्रहरी प्रशिक्षण प्रतिष्ठान) महाराजगञ्ज लगेर राखे । सात दिनसम्म बिहान महेन्द्र पुलिस क्लब लैजाने अनि राति अबेर तालिम केन्द्र फिर्ता ल्याउने क्रम चलिरह्यो ।

तथाकथित छानबिन टोलीले महेन्द्र पुलिस क्लबमा सात दिनसम्म हामीविरुद्ध गरेका कठोर केरकारको क्रममा विशेष गरी राजा वीरेन्द्रका भाइ धीरेन्द्र र उहाँका अंगरक्षक कर्णेल भरत गुरुङमाथि केन्द्रित भई ममाथि प्रश्न ओइरिन थाले । उनीहरूले विशेष गरी धीरेन्द्रले राखेकी विदेशी केटीलाई तैले कतिपटक भिसा दिइस् ? काठमाडौं आउँदा कहाँ–कहाँ बस्ने व्यवस्था गरिस् ?, विदेशीलाई किन भिसा दिइस् ? जस्ता प्रश्नहरू केरकार गरिरहे । यसका साथै धीरेन्द्रका अंगरक्षक भरत गुरुङसँग तेरो केकस्तो सम्बन्ध छ ? उनीहरूबारे के थाहा छ जस्ता प्रश्नहरू गरिरहे । मलाई पक्राउ गर्नुभन्दा केही दिनअगाडि कर्णेल भरत गुरुङलाई पनि पक्राउ गरी थुनामा राखेका थिए ।

मलाई दैनिक सशस्त्र प्रहरीको घेरामा बिहान सबैरै पुलिस क्लब ल्याउँथे भने राति अबेर भएपछि तालिम केन्द्र लैजान्थे, खाना घरबाट आउँथ्यो, तर खाना लिएर आउनेसँग भेट गर्न पाउँदिनथेँ र दिँदैनथे । ममाथि बारम्बार अपशब्द भने प्रयोग गरी छिटो खा भन्ने गर्थे । सात दिनअघि म र मेरी श्रीमती वसुन्धरालाई ल्याएपछि बेग्लाबेग्लै राखी केरकार गर्ने भएको हुँदा यो अवस्थासम्म वसुन्धरासँग मेरो सम्पर्क हुन सकेको थिएन । उनलाई कहाँ राखेको थियो मलाई थाहा थिएन । एक्कासी † महेन्द्र पुलिस क्लबमा हामीलाई ल्याएको सातौँ दिनमा फेरि कान्छी श्रीमती सावित्री लामालाई पनि विनापुर्जी पक्राउ गरी त्यहाँ ल्याएको थाहा पाएँ । त्यसवेलासम्म सावित्रीले नै घरमा कमसेकम बालबच्चाहरूसँग बसी रेखदेख गरिरहेकी थिइन् । त्यसैमा म भावविह्वल र दु:खित भएँ ।

सैनिक अनुसन्धान र बरफबागमा यातना

महेन्द्र पुलिस क्लबको सात दिनको कठोर केरकार र यातनापछि मलाई प्रहरीको भ्यानमा राखी लगे । वसुन्धरा र सावित्रीलाई चाहिँ कहाँ लगे मलाई थाहा थिएन । मैले सुरुमा पुलिस क्लबबाट मलाई कहाँ लिएर हिँडेको भनेर पुलिस कर्मचारीहरूलाई सोधेँ, तर उनीहरूले केही जवाफ दिएनन् । सायद उनीहरूलाई मसँग नबोल्न आदेश दिइएको हुनुपर्छ । एक छिनपछि मोटर सिंहदरबारको बरफबागअगाडि गएर रोकियो । त्यसवेला पानी झमझम परिरहेको थियो, मानौँ आकाश पनि भक्कानो फुटाई रोहिरहे जस्तो । मोटरबाट ओर्लिएपछि मात्र थाहा भयो, मलाई सिंहदरबारस्थित बरफबाग जाने साँगुरो बाटोबाट नेपाल गुप्तचर विभाग रहेको बरफबाग भवनको एउटा सानो कोठामा पुर्‍याइरहेको रहेछ । त्यहाँको कोठाका झयालहरू बाहिरबाटै काठको फलेक ठोकी बन्द गरिएको रहेछ । ढोकामा संगीन जडी बन्दुक बोकेका सैनिकले पहरा दिइरहेका थिए । मलाई त्यो कोठामा लगेर प्रहरीले सेनाको जिम्मा सुम्पिए ।

यतिखेर म स्मरण गर्छु, त्यहाँ बरफबागमा मलाई राखेको भवन एउटा सानो ढिस्कोमाथि अवस्थित छ । त्यसवेला मलाई राखिएको कोठाको ढोकामा मात्र नभई भवनको वरिपरि नै सेनाले पहरा दिइरहेका थिए । यसरी प्रहरी संगठनजस्तो निजामती प्रकृतिका सेवानिवृत्त कर्मचारी जसको साधारण नागरिकसरहको हैसियत मात्र भएकोलाई प्रहरीले पक्राउ गरी सोपछि सेनाको जिम्मा लगाउनु आश्चर्यजनक कुरो मानिन्छ । सामान्यतया सर्वसाधारण नागरिकलाई यसरी सेनाको जिम्मा लगाउनु भनेको संगीन कुरा हो, मामुली होइन । एक किसिमले सेनामा त कालोलाई सेतो र सेतोलाई कालोसमेत बनाइन्छ भन्ने मैले सुनेको थिएँ । सेनाको आफ्नै अलग ऐन, कानुन, नीति, नियम र परिपाटी हुन्छ । बाहिरको कुनै कानुन वा प्रशासनले त्यहाँ केही गर्न सक्दैन र सैनिक काम कारबाहीमा बाहिरबाट कसैको हस्तक्षेप चल्न सक्दैन ।

बरफबागमा ल्याइएको भोलिपल्ट बिहानै छानबिन टोलीका सदस्यहरूमध्येका सैनिक अधिकृतसमेतका व्यक्तिहरूले मलाई फेरि नानाथरीका प्रश्नहरू राखी केरकार गर्न थाले । यो क्रम केही दिनसम्म चलिरह्यो । अकस्मात् † एकदिन झुलुक्क त्यहाँ वसुन्धरालाई देख्दा मलाई झनै दु:ख लाग्यो । मैले त उनीहरूलाई छाडिसकेका होलान् र घरमा गई उनीहरूले बालबच्चाको हेरविचार गरिरहेका होलान् भन्ने सोचेको थिएँ । मलाई केरकार गर्ने कोठामा लाँदै गर्दा अर्को कोठाबाट वसुन्धराले देखेर ‘म पनि यहीँ छु’ भन्दा पो थाहा भयो कि उनीहरूलाई पनि त्यही दिन बरफबागमा ल्याएको रहेछ । त्यसको त्यस्तै एक सातापछि सावित्रीलाई पनि त्यहीँ देखेँ । मलाई सोधपुछको क्रममा यताउता लैजाँदा, यसो मौका पारेर सावित्रीले भनिन्, उनीहरूलाई पनि महेन्द्र पुलिस क्लबबाट सोही दिन त्यहाँ ल्याई मलाईजस्तै झ्यालहरूमा बाहिरबाट फलेक ठोकी अँध्यारो बनाएको कोठामा सेनाको निगरानीमा राखेको रहेछ । त्यसबेला सेनामा महिला सिपाही नभएकाले भैरवनाथ गणबाट प्यारासुट पट्याउन राखेका महिलालाई तैनाथ गरी उनीहरूलाई राखिएको कोठाको ढोकामा पहरा दिन लगाइएको रहेछ ।

एकाकी सन्नाटापूर्ण दिनरात बिताएको एक सातापछि नभन्दै मेरो अनुमान ठीकै भएझैँ लाग्यो । किनकि सातौँ दिनको बिहान १० बजे मलाई फेरि केरकार गर्ने कोठामा लगियो । त्यहाँ टोलीका सदस्यहरू : डिआइजी रणबहादुर चन्द, एपसी द्वारिकाबहादुर श्रेष्ठ, विशेष प्रहरीका डिएसपी गोपाल विष्ट र रूपक शर्मा अनि सेनाका कर्णेल गीर्वाणविक्रम शाह पहिलेदेखि आएर कुर्सीमा बसिरहेका रहेछन् । रणबहादुर चन्दको आँखाको इसारामा रूपक शर्मा कोठाबाट बाहिर गई सर्प राख्ने पेठारी बोकेको मधिसेलाई लिएर तुरुन्तै भित्र आए । अब भने मेरो मुटुले झन् ढ्याङ्ग्रो ठोक्न थाल्यो, सर्प भनेपछि बाल्यकादेखिनै म असाध्यै डराउँथे । यतिसम्म कि कसैले सर्प मात्रै भने पनि म डरले थुरथुर हुन्थेँ र सिनेमाको पर्दामा सर्प देखेँ भने पनि मेरो जिउ सिरिंग भई डरले जुरुक्क खुट्टा उचाल्थेँ । थर्ड डिग्रीका लागि विभिन्न यातना दिएर पनि केही सीप नलागेपछि मलाई कायल गराउन फेरि यो (म) सर्पदेखि डराउँछ भन्ने थाहा पाएर त्यससम्बन्धी एउटा नौलो र भयानक नाटक गर्ने कार्यक्रम बनाएका रहेछन् ।

त्यसरी रूपक शर्माले सपेरालाई भित्र लिएर आउनासाथ रणबहादुर चन्दले ‘ल साँचो भन्नु पर्‍यो, होइन भने सर्प लगाइन्छ’ भनेर रूखो स्वरले मलाई भनेका थिए । प्रत्युत्तरमा ‘मैले थाहा पाएका सबै कुरा भनेकै छु, थाहा नभएको कुरा कसरी भनूँ’ भन्नेबित्तिकै रणबहादुर चन्दको आँखाको इसारामा सपेराले झन्डै छ–सात हात लामो एउटा गोमन सर्प निकालेर मेरो शरीरमा लगाउन अगाडि बढ्यो । सर्प देख्नेबित्तिकै मेरो प्राणै जाला जस्तो भई शरीरभर करेन्ट लागेझैँ भएर आयो । डरले जोडसँग कराउँदै यताउता भागेँ । सपेराले एउटा हातमा गोमन सर्प बोकी मलाई लगाउन पछिपछि लखेट्दा अर्को हातमा बोकेको पेटारी खसी अर्को गोमन पनि बाहिर निस्किएर मतिर हान्निँदै आयो । त्यसपछि म त डरले भित्तामा टाँसिएर त्यहीँ बेहोस भई भुईंमा ड्याम्मै पछारिएछु । धेरै बेरपछि होस आई यसो आँखा खोलेर हेरेको त रणबहादुर चन्दले फेरि सर्प लगाउने धम्की दिइरहेका थिए । त्यसवेला मेरो होस आए पनि चेतना भने सुषुप्त नै रहेको थियो । म डरले बेस्सरी कराउँदा घाँटी सुकेर मेरो आवाज बाहिर आउन सकेको थिएन । म निरीह भई आततायीसामु विवश भई हेरि मात्र रहन सकेको थिएँ । उनीहरूले खुब दया देखाएझैँ गरी मेरो अर्धमूर्छित शरीलाई बोकेर कोठाको खाटमा राखेर बाहिर गए । यसरी दुई दिनसम्म सर्प लगाउने यो क्रम जारी रहेको थियो । मलाई लाग्दछ कि विश्वको अपराध विज्ञानमा अपराधीलाई कायल गराउन अनेक उपाय र विधिहरू होलान्, तर ममाथि चालिएको सर्प लगाउने यो विधिचाहिँ सायदै कहीँ होला ।

एक दिन यसो मौका छोपेर मैले वसुन्धरा र सावित्रीलाई सर्प लगाएर दु:ख दिएको कुरा सुनाएँ । उनीहरूले आँखाभरि आँसु लिएर आफूले थाहा पाएको कुरा बताए । सावित्रीलाई राखेको कोठाको झ्यालको एउटा सानो च्यापबाट मलाई राखेको भवनतिर आउने गोरेटो बाटो देखिँदो रहेछ, त्यहीँबाट रूपक शर्माले पेटारी बोकेको सपेरा लिएर केरकार गर्ने कोठामा लगेको उनीहरूले देखेका रहेछन् । एक छिनपछि म डरले भवनै थर्कने गरी कराएको दुवैले सुनेर केरकार गर्ने कोठातिर आउने प्रयास गर्दा गार्डले उनीहरूलाई हप्काएका पनि रहेछन् । त्यसपछि केही नलागी विवश भई आ–आफ्नो कोठामा रुँदै नानाथरी कल्पना गर्दे भगवान्सँग प्रार्थना गर्दै बसेछन् । उक्त घटनामा म बेहोस भई ढलेपछि मलाई त केही थाहा भएन, तर छानबिन टोलीका ती आततायी सदस्यहरूलाई पनि सर्पदेखि डर लाग्ने रहेछ भन्ने कुरा टोकरीबाट उम्कन पाएको सर्प यताउता जाँदा उनीहरूको पनि भागाभाग भएको रहेछ भन्ने कुरा पछि मैले सुनेको थिएँ ।

यसवेला मलाई पक्राउ गरिएको २०–२२ दिन भइसकेको थियो, बालबच्चाको चिन्ता, मैले पाएको शारीरिक र मानसिक यातनाले दिक्क भएर बरु प्राणै त्याग्ने भनी आत्महत्या गर्नेसमेत निर्णय गरेको थिएँ । तर, सुत्ने कोठाको खाटमा एउटा सतरन्जनबाहेक अरू केही पनि थिएन र चौबीसै घन्टा मेरो सामुन्ने संगीनसहित रहेको सेनाको कडा पहराले गर्दा आत्महत्या गर्न पनि सहज र सम्भव थिएन ।

घोडा क्याभलरीको केरकार

सोधपुछ, केरकार र यातनको क्रम चलिनै रहेको थियो । त्यत्तिकैमा एकदिन राति १० बजेतिर सशस्त्र सैनिकको घेरामा मलाई बरफबागबाट बाहिर निकालियो । सम्झिएँ सायद कतै यो बरफबागको हिरासत कोठाबाट बाहिर लान खोजिरहेका छन् । त्यसैले होला, मलाई बाहिर लैजानुअघि आँखामा पट्टी बाँधियो र त्यसमाथिबाट कपडाको खोलले ढाकियो । मेरो दुवै हातहरू बाँधी सिपाहीहरूले मोटरमा चढाए । हिँडेको केही क्षणमै मोटर टक्क अडियो, सिपाहीहरूले दुवै पाखुरामा समाई एक छिन पैदल हिँडाएपछि टाउकोमा ढाकिएको खोल र आँखाको पट्टी पनि खोलिदिए । सामुन्ने एउटा ठूलो सानदार बैठक कोठा देखेँ ।

२००७ सालको क्रान्तिको योद्धा भएकाले सोपछि आफू पनि त्यहाँ धेरै वर्षसम्म कार्यरत रहेको हुँदा त्यो ठाउँ ठम्याउन मलाई कत्ति पनि गाह्रो परेन । त्यो ठाउँ थियो, सिंहदरबार हाताभित्रको घोडा राख्ने क्याभलरी । त्यहाँ जर्नेल लक्ष्मणबहादुर सिंह (जसलाई एलसी पनि भन्ने गरिन्छ) लगायतका १०/१२ जना सैनिक अधिकृतहरू आएर बसेका रहेछन् । कान्छा अधिराजकुमार धीरेन्द्र सरकारका अंगरक्षक कर्णेल भरत गुरुङलाई पनि मलाईजस्तै सास्ती, यातना दिएका रहेछन् भन्ने कुरा उनको शारीरिक, मानसिक अवस्था र बोलाइले मैले अनुमान लगाउन सक्थेँ ।

मलाई त्यहाँ पुर्‍याएपछि हामी दुवै जनालाई आमनेसामने गराएर जर्नेल एलसीलगायतका सैनिक अधिकृतले तिमीहरूबीच ‘घनिष्ठता कत्तिको छ र दुईजना मिलेर धीरेन्द्र सरकारको मर्यादित नाम बेची कुन–कुन गलत काम गर्‍यौ, सरकारलाई किन गुमराह गराएको’ भनी घुमाईफिराई तिनै पुराना प्रश्नहरू बाम्बार सोधिरहे । मैले भरत गुरुङसँग मिलेर त्यस्तो केही काम गरेको छैन भनेँ, भरत गुरुङले पनि सोही कुरा भनिरहेका थिए । हामी दुवैको जवाफ उनीहरूलाई चित्त नबुझेपछि ‘ठोक सालेहरूलाई’ भनी सेनाका अधिकृतहरूले सिपाहीलाई आदेश दिए । त्यसपछि सिपाहीहरूले हामीलाई पैतालामा हिर्काउन सुरु गरे । लगातारको पिटाइले हाम्रो पैतालाबाट रगत बग्न थालेको हुँदा खुट्टा टेकी उभिन नसकेपछि हामी दुवैजनालाई घुँडा टेकाएर राखे । हामीलाई अझ ज्यादै पीडा होस् भनी हाम्रो घुँडा राख्ने ठाउँमा पनि इँटाका स–साना टुक्राहरू छरेर राखेका थिए । यसरी त्यो रात अनि अर्को रात म र भरत गुरुङले धेरै चुटाइ, लात्ती, मुक्का र थप्पड खायौँ कि यसबारेको यथार्थ वर्णन मेरो जीवनीमा लेखी साध्य छैन ।

अर्को बिहानीपख उक्त क्याभलरीबाट मलाई फेरि मोटर चढाई बरफबागको त्यही पहिलाको सानो कालकोठरीमा ल्याएर राखे । कर्णेल भरत गुरुङलाई भने कहाँ लगे, के गरे त्यसवेला मलाई केही थाहा भएन ।

जंगलको त्रासदीपूर्ण पहिलो क्षण

म र मेरो परिवारलाई पक्राउ गरिएपछि सुरुमा महेन्द्र पुलिस क्लब, त्यसपछि क्रमश: सिंहदरबारको बरफबाग हुँदै सैनिक क्याभलरीमा धेरै दिनदेखि भएका केरकार र यातनाबाट रातभरि अनिँदो रहँदा मेरो शरीर सिथिल अवस्थामा पुगिसकेको थियो । एकरात चाहिँ कसोकसो धेरै थकाई र यातनाको पीडाले गर्दा मेरो आँखालाई निद्राले झपक्कै छोपेको रहेछ । त्यसै मध्यरात करिब ११–१२ बजेतिर कसैले मलाई यसो घच्घच्याएको जस्तो लागेर बिउँझिँदा केही सैनिकहरू मलाई उठाउन आएका रहेछन् । उनीहरूले मलाई इसाराले चुपचाप जुत्ता र लुगा लगाउन भने । मलाई लाग्यो, वसुन्धरा र सावित्रीले थाहा नपाऊन् भनेर आवाज ननिकाली इसाराले अह्राएको हुनुपर्छ । कपडा लगाई तयार भएपछि अघिपछि संगीनसहित हतियार तेस्र्याएका सिपाहीहरूको घेरामा राखी बफरबागको कोठाबाट तल बाटोमा खडा गरी राखेको आर्मीको एम्बुलेन्समा चढाए । गाडीको सिटमा बस्न खोज्दा सैनिकहरूले ‘होइन तल बस्’ भनेपछि म भुइँमा बसेँ । त्यसै समयमा मलाई आँखामा पट्टी बाँधी हात पछाडि लगेर बाँधे अनि घाँटीसम्म पुग्नेगरी कालो कपडाको खोल लगाइदिए ताकि मैले बाहिर कता लान लागेको रहेछ देख्न नसकूँ । रातको अँध्यारो भए पनि बाहिरबाट कसैले मलाई नदेखोस् भनेर सिटमा बस्न नदिई भुईंमा बस्न लगाएकाले पनि ‘आज मलाई कतै मान त लगिरहेका छैनन्’ भन्ने ठानेँ ।

करिब एकघन्टा जति एउटै रफ्तारमा गुडिरहेको एम्बुलेन्स गाडी एक ठाउँमा पुगेपछि रोकियो, गाडीको ढोका खोलेर मलाई तल ओरालो र मेरा दुवै पाखुरा समाई वर्षात्को कारणले हिलो भएको अप्ठेरो बाटो हिँडाएर अज्ञात स्थलतिर लगे । एउटा निर्दिष्ट ठाउँमा पुगेपछि पाता फर्काइएकै अवस्थामा मलाई कुनै ठूलो थाम जस्तोमा बाँधे । आँखामा पट्टी भएकाले पाता फर्काएको हातको औँलाले यसो छामी हेर्दा कुनै ठूलो रूख भएको अड्कल लगाएँ । रुन र चिच्याउन खोजेँ तर, मुखबाट आवाजै आइरहेको थिएन । अनि लाचार भई भगवान्को नम जप्नुसिवाय त्यसवेला अर्को कुनै उपाय मसँग थिएन ।

एकपछि अर्को आफूलाई बाँधेको ठाउँमा नजिकै कोदालो र बेल्चाले खाल्डो खनेको आवाज आयो । सैनिकहरूको टीकाटिप्पणी सुनिन थाल्यो, ‘गहिराइ पुग्यो, तर लम्बाइ–चौडाइ पुगेन, अलिक खन, यताउति ताछ’ आदि आदि । एकछिनपछि त्यो कुराकानी पनि रोकियो सायद मलाई पुर्ने खाडल तयार भएछ भन्ने मैले ठानेँ ।

यत्तिकैमा मैले नदेखे पनि उही चिरपरिचित जर्नेल लक्ष्मणबहादुर सिंह (एलसी)को आवाज सुनेँ । उनको आवाजसँग म राम्ररी परिचित थिएँ किनभने म इन्सपेक्टर भएका वेला उनी सेनामा कप्तान थिए । राजा महेन्द्रको सवारी शिविरमा हामी सँगसँगै काम गरेका थियौँ । पछि पनि धेरै सरकारी कामहरूमा हामी साथै रही काम गर्ने मौका पाएका थियौँ । झन् बरफबागमा बस्ने छानबिन टोलीमा समेत उनी नै थिए ।

त्यसपछि एउटा कागज निकालिएको आवाज आयो । त्यो कागजको बेहोरा उही जर्नेल एलसीले पढेर सुनाएका थिए । त्यसवेला मेरो मनोदशा विचलित भएकाले मलाई सुनाइएको त्यो कागजको बेहोरा यतिखेर जस्ताको तस्तै उतार्न नसके पनि सम्झना भएसम्म मोटामोटी रूपमा यसप्रकार थियो, ‘श्री ५ महाराजाधिराज सरकारबाट तपाईं प्रहरी विभागको गरिमामय सर्वोच्च पदमा बहाल भइकन भ्रष्टाचार गरेकाले गोली ठोकी मारिदिनु भन्ने हुकुम प्रमांगी बक्स भएकाले सोबमोजिम आजका दिन तपाईंलाई गोली हानी मारिँदै छ । मर्नुअघि तपाईंको अन्तिम इच्छा भए भन्नुस् ।’ त्यस्तो हुकुम प्रमांगी पढेपछि एलसीले खोकेर आफ्नो गला सफा गरे । ‘त्यसो हो भने मेरो लास परिवारको जिम्मा लगाइदिनू, यही मेरो अन्तिम इच्छा हो’ भनी भनेँ । त्यसपछि जर्नेलले ‘यसलाई अब खाल्डोमा हाल्’ भनेपछि मलाई रूखमा बाँधिएको डोरी खोली आँखामा लगाइएको पट्टी र पछाडि बाँधिएको हातको डोरी केही नखोली सिपाहीहरूले उचालेर मलाई खाल्डोमा राखे । त्यसपछि साबेल र बेल्चा चलाएको आवाज साथसाथै मेरो वरिपरि माटो खसालेर मलाई पुर्न थालिएपछि मैले चिच्याएर भने, ‘गोली हानी मार्ने भनेको होइन र’ भन्दा ‘हो हो गोली हानी मार्ने हो’ भने । त्यसपछि कमान्डरले सिपाहीहरूलाई गोली भर् भन्ने आदेश दिएका थिए । सिपाहीहरूले चार–पाँचवटा बन्दुकमा गोली भरेको खटखटको आवाज सुनियो । मैले त्यसवेला मुटुमै लागोस् र एउटै गोलीले सजिलै मेरो प्राण जाओस् अनि मर्न सजिलो होस् भनी माटोभित्र रहेर पनि गोली भरेको आवाज आएतर्फ तन्किएर बायाँ छाती फुकाई गोलीको प्रतीक्षामा बसेँ ।

त्यसवेला मेरो मनले सोचेको कुरा अहिले पनि ताजै रूपमा सम्झना भइरहन्छ । ताक् भन्ने कमान्डरको आदेश आएपछि गोली चल्छ भनेर पर्खेर बसिरहेँ, तर कस्तो अचम्म गोली चलेन, चल्दै चलेन । हे भगवान् ! मृत्युदायी गोलीको कस्तो त्रासदीपूर्ण प्रतीक्षा ! यसवेला एकपल पनि मेरा लागि एकघन्टा जस्तो भइरहेको थियो । ताक् भन्ने आदेशपछि सिपाहीहरू पनि फायर गर् भन्ने आदेशको पर्खाइमा बसेका थिए । तर, गोली फायर भन्ने आदेश भएन, गोली चलेन, कस्तो मानसिक यातना, यहाँ लेखेर व्यक्त गरेर साध्य छैन । कोही कसैबाट अर्को आदेश आएको सुनिएन । तर, त्यो डरलाग्दो क्षणको १५/२० मिनेट जति पछि माटो पन्छाएर पाखुरामा समाई मलाई फेरि सिपाहीहरूले बाहिर निकाले । यसपछि अब अझ मलाई के गर्न लागिरहेका छन् भन्ने मनमा खुल्दुली चल्यो र सायद हिँडाउँदै गोली हान्ने हो भन्दै थिएँ, यत्तिकैमा तीन/चार जवानहरूले मलाई जुरुक्कै उठाएर कुनै अग्लो ठाउँमा बसाले । तारो हान्ने सुर गरेको होला भन्ने सोचेको थिएँ । तर, गाडीको ढोका ड्याम्म लागेको अवाजसहित मोटर स्टार्ट भयो । गाडी अगाडि बढ्यो ।

मलाई मार्न भनी लगेको ठाउँमा जरुर केही बाधा अड्चन भयो होला र अर्को ठाउँमा लिएर हिँडेका होलान् भन्ने आशंका गरेँ । निकैबेर गाडी गुडेपछि गाडी रोकियो । गाडीभित्रै मेरो हातको डोरी र आँखाको पट्टी खोलिदिएर मलाई तल उतारे । मसँगै रातको समयमा सिपाहीहरूले पनि दु:ख र झन्झट पाएकाले होला फतफताउँदै मलाई लगेर उही बरफबागको कोठामा लगेर थुनिदिए । यस्तो अचम्म र आश्चर्यको कुरो राजाको हुकुम पढेर प्रमांगी सुनाउने व्यक्ति भने लक्ष्मणचन्द्र सिंह नै हुन् । अर्का लेफ्टिनेन्ट कर्णेल गीर्वाणविक्रम शाह (जनरल रंगविक्रमका छोरा) हुन् । ट्रिगर दबाए मात्र पुग्ने अवस्थामा गोली किन हानिएन ? के–कति कारणले यो कार्य पूरा गरेनन् । राजाको हुकुम प्रमांगी भनी पढेर सुनाएको कागज सायद फर्जी पो थियो कि ? मप्रति राजा रिसाएर त्यस्तो क्रूर व्यवहार त अवश्य नगर्नुपर्ने हो ।

वसुन्धरा र सावित्रीसँगको मार्मिक क्षण

एकदिनको कुरा हो, साँझपख त्यस्तै ७ बजेको हुँदो हो, वसुन्धरा र सावित्रीलाई मेरो कोठाभित्र एकजना सैनिक अधिकृतले एक्कासि लिएर आए । यत्तिकैमा ती सैनिक अधिकृत कोठाभित्र पसे र शिष्टतापूर्वक भने ‘तपाईंहरूको मन परेको र इच्छा लागेको खानेकुरा के हो भन्नुहोस्, हामी तुरुन्तै मगाइदिन्छौँ ।’ हामीले, अहिले केही खान मन छैन भन्दा पनि अति आग्रह गरे, यो क्रम १०–१५ मिनेट चलिरह्यो । अन्तमा त्यसो भए जे भए पनि हुन्छ, ल्याइदिनुहोस् भनी सावित्रीले भनिन् । त्यस कुरालाई नमानी उनीहरूले भने, ‘होइन होइन तपाईंहरूले पाँचतारे होटलको जे खाना खाने हो, भन्नुभयो भने पनि हामी मगाएर खुवाउँछौँ, माथिको आदेश छ ।’ यसरी ती सैनिक अधिकृतले मरिहत्ते गरे । ‘यदि तपाईंहरूले आफूलाई मन लागेको खानेकुरा मगाउनुभयो भने दुई घन्टा निगरानीविना सँगै बस्न पाउनुहुनेछ र मनमा लागेको जेजति कुराकानी पनि गर्न पाउनुहुन्छ, होइन भने साथमा बस्न र कुरा गर्न नदिनू भन्ने मलाई आदेश छ,’ अलि धम्कीको भाषामा सैनिक अधिकृतले भनेका थिए । त्यसपछि सावित्रीले भनिन्, ‘त्यसो भए हामीलाई कुखुराको मासु र भात ल्याइदिनोस् ।’

मृत्युदण्ड दिनुभन्दा पहिले इच्छाएको खाना खान दिने चलन छ भन्ने सुनेको थिएँ । मेरो मनमा चिसो पस्यो । अस्ति मलाई तर्साउन मात्र लगेको रहेछ । आज भन्ने पक्का मार्ने भए, मैले सोचेँ । जीवनको यो अन्तिम घडीमा खानेकुराको भन्दा पनि श्रीमतीहरूसँग एक क्षणको न्यानो भेटघाटको सुवर्ण मौका गुमाउनु पर्ला भनी मन नलागी–नलागी कुखुराको मासु र भात मगायौँ । अनि मात्र हामी तीनजनालाई एकान्त छाडेर ती अधिकृत बाहिर गए । अरू वेला ढोकामा सधैँ संगीनसहितको बन्दुक लिएको पहरा दिने गार्डलाई पनि त्यहाँबाट हटाएर अलि पर लगेर राखे । हामीमाथि यो कृपा गरेको मलाई मार्न नै हो भन्ने भएकाले श्रीमतीहरू डाँको छोडेर रुन थाले । ममाथि भए–गरिएका अन्याय र अत्याचार श्रीमतीहरूलाई सुनाउँदा सबै थाहा पाइसकेका छौँ भन्दा पो म त छक्क परेँ । दुवैजनालाई भिन्दाभिन्दै कोठामा बन्दी बनाएर राखेको अवस्थामा पनि ती अत्याचारीहरूले निर्दोष असहाय महिलाहरूलाई मानसिक रूपले आघात पार्न ममाथि गरिएका दुव्र्यवहार र यातनाहरूको बेहोराहरूमा झन् नुनचुक थपेर सुनाउँदा रहेछन् । लाचार भई रुँदै उनीहरूको कुरा सुन्दा रहेछन् । आज पक्कै मार्छन् भन्ने भएकाले त्यो भेटमा दिएको समयमा मैले दुवैलाई सम्झाउने कोसिस गरेँ । यिनीहरूले मलाई मारेपछि मेरो लास जसरी भए पनि पहाड घरमा लगी आफ्नो धर्म र संस्कृतिअनुसार सदगत गरिदिनू । यदि पहाड र काठमाडौंको घरजग्गा सरकारले सर्वस्वहरण गरेन भने बेचबिखन गरी केटाकेटीहरू लिएर भारत गई बस्नू । सतीको श्राप गरेको देशमा सोझो र इमानदार मानिसको कहिल्यै भलो नहुने रहेछ । तिमीहरूलाई पनि केही नगर्लान् भन्न सकिँदैन । अन्तिम इच्छा सोधे भने छोराछोरीहरूलाई एकपटक भेट्न पाऊँ भन्नू भनेँ ।

जंगलको त्रासदीपूर्ण दोस्रो क्षण

मेरा पत्नीहरू वसुन्धरा र सावित्रीसँगको यस्तो भेटपछिको रातको १२ बजे कर्णेल गीर्वाणविक्रम शाह आई मलाई लुगा लगाउन आदेश दिए । साथमा सेनाका अरू अधिकृतहरू पनि थिए । सबैले सेनाको रातमा लगाउने कम्ब्याट पोसाक लगाएका थिए । अनि सबै गम्भीर मुद्रामा देखिन्थे ।

त्यसपछि उनीहरूमध्ये दुईजनाले मेरो पाखुरा समाएर कोठाबाट बाहिर लैजान लाग्दा म त पागलजस्तो भई त्यसवेला मेरा परिवारहरू साथमा नभए पनि उनीहरूलाई राखिएको कोठाबाट मेरो आवाज सुनियोस् भनी ‘वसु, सावित्री बस है, मलाई लाँदै छन्, म गएँ’ भन्दै बेसरी चिच्याएँ । गलामा भएको गणेश भगवान्को लकेट वसुन्धरा र सावित्रीलाई दिन्छु भन्दा ती सैनिकहरूले त्यसवेला ठाडै इन्कार गरे । यसरी अकस्मात् आएको आवेगमा लत्तै छाडेर कराउँदै भुइँमा थचक्कै बसेँ । संयोगवश भर्‍याङछेउको कोठामा वसुलाई राखेको रहेछ । मेरो आवाज सुनेपछि उनी हुत्तिएर ढोकामा आइपुगिन् र हातमा लकेट र घडी दिँदै भनेँ, ‘तिमीहरू बाँच्यौ भने बच्चाहरूलाई बचाऊ ।’ यत्तिकैमा मलाईचाहिँ सिपाहीले तान्दै तल लगे । बरफबागको आँगनमा पुगेपछि ठूलो आवाजमा पशुपतिनाथलाई पुकार्दै पूरै बरफबागको एरिया थर्कने गरी कराएको थिएँ । सैनिकहरूले भने मलाई ओरालोतिर लगिरहेका थिए ।

अघिल्लो पटकझैँ यसपटक पनि सेनाको एम्बुलेन्स त्यहाँ तयार गरेर राखेको रहेछ । मलाई चढाउनेबित्तिकै सैनिकले गाडी अगाडि बढाए । गाडी गुडिरहेकै अवस्थामा मेरो हात पछाडिबाट बाँधिदिए र आँखामा पट्टीसमेत बाँधेर टाउकोमा कपडाको खोल ओढाइदिए । साउन महिनाको त्यो औँसीको रात, त्यसमा पनि आँखामा पट्टी अनि एकछिनपछि सधैँका लागि अन्धकार ! कस्तो डरलाग्दो जीवनको कालो सत्यता !

यसपटक पनि पहिला झैँ झन्डै एकघन्टा जति हिँडेपछि गाडी रोकियो । गाडीबाट ओरालेपछि आँखामा पट्टी लगाइएकै अवस्थामा दुईतिर पाखुरामा समाई मलाई अज्ञातस्थलतर्फ हिँडाउन थाले । अहिले अनुमान गर्दा त्यो ठाउँ गोकर्णको वन हो कि जस्तो मलाई लाग्छ । हिँड्दाहिँड्दै म रुने र कराउने गर्दा कर्णेल गीर्वाणविक्रमले हकारेर ‘चुप लाग्’ भनेका थिए । यसरी १५ मिनेटजति हिँडाएपछि एउटा रूखमा मलाई बाँधे । यो अनुमान लगाउँदा त्यो ठूलै रूख हुनुपर्छ ।

‘ल आज जे भन्नु छ भनिहाल्नू अहिले, नत्र एक छिनपछि मारिँदै छ,’ गीर्वाणविक्रमले जोडदार रवाफमा भने । मलाई लागिरहेको थियो, त्यहाँ उनीहरूभन्दा ठूलो कोही व्यक्ति पनि हुनुपर्दछ र उसको अगाडि मलाई कुनै कबुल गराउन खोजिएको छ । गीर्वाणले पनि बारम्बार उही कुरा दोहोर्‍याइरहन्थे, ‘सबै कुरा नलुकाई भन्यो भने जीवनदान पनि हुनसक्नेछ ।’ ‘मैले के त्यस्तो कसुर गरेँ र मलाई यस्तो सास्ती दिएको ? बरु गोली हानी भुतुक्क मारिहाल’ भनेर बेसरी कराएपछि एकैछिन सास रोकिएर आवाजै आएन, त्यत्तिकैमा हतारहतार एकजना आएर मलाई बाँधेको छातीनिरको डोरी अलि खुकुलो पारिदियो । मे फेरि कराएँ, ‘तिमी पापीहरूसँग म भीख माग्दिनँ, तिमीहरूले यसरी कति जनालाई विधवा र टुहुरा बनाएका छौ ? तिमीहरूले मैलेभन्दा बढी दुर्दशा भोग्नु परोस्, तिमीहरूको बर्बाद होस्, यो मर्ने मान्छेको श्राप हो । मान्छेको अन्तिम डर नै मृत्यु हो तर म मर्ने मान्छेलाई केको डर ?’ मैले यति भन्दै बेसरी सरापेँ । त्यसैवेला मभन्दा केही टाढा गोली पड्केको आवाज मेरो कानमा पर्‍यो । ऐइया... भनेको आवाज पनि सुनेँ । त्यसलगत्तै अर्को गोली चल्यो र त्यसवेला मरेँ नि मरेँ... भनिएको पीडायुक्त आखिरी चिच्याहट पनि सुनेँ । ‘ऊ भरत गुरुङ मारियो, अझै पनि मौका छ भनिहाल, होइन भने भरत गुरुङकै हातल तेरो हुनेछ, अब पालो तेरै हो’ भनी आक्रोशपूर्ण तरिकाले कर्णेल गीर्वाणले मलाई भने । त्यसपछि, लगभग आठ–दश मिनेट चकमन्न भयो । मैले सम्झिएँ भरत गुरुङको लास ठेगान लगाएर मलाई गोली हान्ने तर्खर भएको होला । अचानक मेरो टाउकोको मुखुन्डो निकालियो र आँखाको पट्टी पनि खोलियो । यसैबीच केही टाढाबाट मेरो अनुहारमा टर्चलाइटको चहकिलो बत्ती लागिरहेको थियो र त्यो लाइट करिब २/३ मिनेटसम्म रहिरह्यो ।

त्यसपछि त्यो टर्चलाइटको उज्यालो मेरो अनुहारबाट हटाई करिब २५–३० फिटपरको जंगलमा केन्द्रित गरियो । जहाँ लाइटको उज्यालो परेको ठाउँ थियो, त्यहाँ सेतो कपडाले बेरेको लासलाई सेतै धोती लगाएका चारजना बाहुनले बोकेर लगिरहेको दृश्य र लासभन्दा पछाडि १०/१२ जना मलामी पनि छर्लंग देखियो । भर्खरै आँखाको पट्टी खोलेको, औँसीको रात, झ्वाट्ट उज्यालो प्रकाश आँखामा परेकाले त्यो आकृति ठम्याउन सकिनँ । मलाई भ्रम परेको त होइन भनेर खुब नियालेर हेर्ने कोसिस गरेको मात्र के थिएँ तुरुन्तै मेरो आँखा छोपेर मुखुन्डो फेरि मेरो टाउकामा लगाए । ‘अझ पनि मौका छ भन्’ भन्दा ‘मेरो लास परिवारलाई बुझाइदिनू यति नै हो मेरो भनाइ’ भनेँ । मलाई त्यसरी टर्चलाइट देखाई मेरो अनुहार हेर्न चाहने व्यक्ति को हुन सक्छ, मैले अहिलेसम्म निक्र्योल गर्न भने सकेको छैन । त्यो व्यक्ति पत्ता लगाउने जिम्मा पाठकवर्गलाई नै छोडेको छु ।

जे होस्, मेरो भनाइप्रति रिसले चुर भएका गीर्वाणले सैनिक शैलीमा सिपाहीलाई गोली भर्ने आदेश दिए । त्यसपछि खटयाकखुटुक्क गरी गोली भरेको आवाज सुनेपछि मर्न सजिलो होस् भनी आवाज आएतिरै मेरो छाती उचाली लामो सास फेरेर सासलाई माथि तानी रोकेर बसिरहेँ । अब गोली छुट्यो–छुट्यो जस्तो हुँदाहुँदै आठ–दश चोटी लामो सास फेर्दै रोक्दै गरेँ । गोलीको प्रतीक्षामा छाती तेस्र्याएर पर्खिबसेँ, गोली चलेन । आज भने अवश्य मार्छन् नै होला, केवल केही चाँजोपाँजो नमिलेर ढिलो गरेका होलान् भनी पीडादायी मृत्युको प्रतीक्षा गर्दै बसेँ ।

यत्तिकैमा केही सैनिक आफूतिर बढ्दै आएको आवाज सुनेँ । मनमा लाग्यो गोली चलायो भने मानिसहरूले थाहा पाउलान् भनेर अब मलाई खुकुरीले काटेर मार्ने पो हुन् कि भनी ठानेँ । कस्तो अचम्म ! मार्न अघि बढेका यमदूतले त आँखाको पट्टी र मुखुन्डोबाहेक रूखमा बाँधेका सबै बन्धन फुकाए । मैले ‘के गरेको, मलाई किन नमारेको’भन्दा ‘चुप लाग्’ भनी हपारेर डोर्‍याउँदै मोटरमा चढाए र अघि बढे । पौने घन्टा जति हिँडेपछि मोटर रोकियो र मोटरभित्रै मुखुन्डो र आँखाको पट्टी खोली त्यही बरफबागको त्यही कोठामा छाडेर गए ।

यसरी म दुई–दुईपटक मृत्युनजिक पुगी फर्केर आएँ । मेरो मनभित्र कुरा खेलिरहेको थियो, ‘आखिर के–कति कारण रहेछ, मलाई यी आततायीहरूले यस्तो शारीरिक र मानसिक यातना दिएको ? मार्न त अवश्य नै मार्छन्, एक–दुई दिनको ढिलो–चाँडो मात्र न हो । धीरेन्द्र सरकारजस्तो राजपरिवारका सदस्यलाई आँच आउने गरी बयान गराएर सरकारको सेवामा कार्यरत भरत गुरुङलाई मेरै अगाडि मारिसके । दुईवटा गोली लाग्दा निस्केको उनको दर्दनाक आवाज मेरै कानले सुनेको थिएँ । मलाई पनि राजपरिवारसँग जोडेर बयान गराउन हरप्रयास गरेका छन् । त्यसैसँग सम्बन्धित रहेर प्रश्नहरू सोध्ने र केरकार गर्ने गरेका छन्, त्यसैले मलाई पनि अवश्य मार्छन् ।’ दिन मात्र कहिले हो भनी म मृत्युको पर्खाइमा रहिरहेको थिएँ । त्यसबाहेक मेरो मन मस्तिष्कले अरू कुरा सोच्नै सकेको थिएन । मेरो आँखाले केवल अगाडिको मृत्युलाई मात्र देखेको थियो ।

पहिला–पहिला त यातना खप्न नसक्दा आत्महत्या गरेर यो कष्टबाट पार हुने उपाय खोजेको थिएँ । यसरी दुईपटक मृत्युकै मुखमा पुगेर फर्किएपछि ‘यदि आफ्नो समय सकिएको छैन भने नमरिँदो रहेछ’ भन्ने यकिन भयो । यसले भित्रभित्रै अब म बाँच्छु भन्ने आत्मबल बढेर आयो । कथंकदाचित् भाग्यले पल्टा खाई यहाँबाट उम्कन पाएँ भने मलाई र अन्याय तथा षड्यन्त्र गरी फसाउनेहरूको सुकिलो र इज्जतदार अनुहारको नकाब उतारेर वास्तविकता पर्दाफास गरी मेरा सन्तति र समाजसामु ल्याउनेछु भनी मनमनै अठोट गरेको थिएँ । तर, यतिखेर यो कृति प्रकाशन हुनुअगावै मेरो जीवनमा भुमरी ल्याउने मुख्य रचनाकार (खेलाडी)हरू कतिले त यस धर्तीबाट बिदा लिइसकेका छन् । त्यसैले अब जो–जो पात्रहरू जीवित हुनुहुन्छ, उहाँहरूका लागि पनि हो यो मेरो कथा र बेथाको उपहार ।

ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेशको घोषणा

ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेशको घोषणा:
१२ बुँदे सम्झौतादेखि विस्तृत शान्ति सम्झौतासम्म आइपुग्दा र त्यसपछि प्राप्त उपलब्धीहरुको रक्षा गर्दै अन्तरिम संविधान २०६३ को भाग १७, धारा १३८ बमोजिम संविधानसभाद्धारा संघीय ढाँचामा राज्यको पुर्नसंरचना गरी जातीय, भाषिक एवं क्षेत्रीय स्वायत्तशासन/स्वशासनको माध्यमद्धारा नेपाली समाजमा रहेका जातीय, क्षेत्रीय, वर्गीय एवं लिंगीय समस्याको निदान गर्ने नेपाली जनताको भावना र चाहनालाई आत्मसात गर्दै,

मल्ल तथा गोर्खा राज्यको फौजी अतिक्रमण तथा राज्य विस्तारभन्दा पहिले तामाङ जातिको वर्तमान नेपालको मध्य पहाडी भूखण्डमा आफ्नै स्वायत्त गणराज्यहरु भएको, आजभन्दा ठीक २४० वर्ष अघि पृथ्वीनारायण शाह फौजी अतिक्रमणपछि ती गणराज्यहरुको बाँकी रहेको अस्तित्व र संरचना पनि सम्पूर्ण रुपमा नष्ट भएको र एकीकरणको नाममा सिंगो नेपाललाई एकल जातीय सामन्ति केन्द्रिकृत खस हिन्दुराज्य बनाउने खसकरणका कारण तामाङ जाति लगायत समस्त आदिवासी जनजातिहरुले आफ्नो पहिचान र अस्तित्वका लागि आज पर्यन्त संघर्ष र विद्रोह गर्दे आउनुपरेको ऐतिहासिक तथ्यलाई हृदयंगम गर्दै,

नेपालको सरदर ३१ प्रतिशत जनता गरिबीको रेखामुनी रहेकोमा इतिहासमा भएको विभेदका कारण आज ६१ प्रतिशतले तामाङ जनता गरिवीको रेखामुनी रहन बाध्य हुनुपरेको, ६५ प्रतिशत तामाङ जनता अशिक्षाको मुखमा पुग्नु परेको यथातथ्यलाई ध्यान दिँदै तामाङ जातिको ऐतिहासिक भूमि ताम्सालिङमा तामाङ जनतालाई नै प्राधिकार बनाउने स्वायत्तशासन व्यवस्थाको निर्माण गरी र ताम्सालीङका जातजाति र आदिवासी जनजाति तथा विभिन्न धर्म सम्प्रदाय एवं भाषाभाषी सबैको साझा राज्य बनाएर मात्र नयाँ नेपाल बन्न सक्ने तथ्यलाई मनन गर्दै,

शान्तिवार्तालाई निष्कर्षमा पुर्‌याउन निरन्तर जनदवाव सिर्जना गर्ने, जाति, भाषा र क्षेत्रको आधारमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको निर्माणका लागि जनमतको निर्माण गर्ने, नयाँ संविधानमा जातीय स्वायत्तशासनमा आधारित "ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेश" स्थापनाका लागि शसक्त संघर्ष उठाउने तामाङ जनताको साझा र संयुक्त मोर्चाको निर्माण गर्न आवश्यक र अपरिहार्य भएकाले,

संविधानसभाद्धारा नयाव नेपालको नयाँ संविधान बनाउने तथा नेपाललाई राज्यको पुन:संरचनाद्धारा संघीय नेपाल बनाउने प्रक्रिया अघि बढीरहेको सन्दर्भमा तामाङ जनताको मुक्तिको महान आकांक्षा 'ताम्सालीङ' प्राप्तीका लागि समस्त तामाङ जनतालाई एकताबद्ध र गोलबन्द गर्दे अघि बढ्नुपर्ने समयको माग भएकाले गत दुई वर्ष अघि स्थापित तामाङ जनताको साझा मोर्चा "संयुक्त तामाङ गणतान्त्रिक मोर्चा, नेपाल" को घोषणापत्रलाई आधार र प्रस्थान विन्दु मान्दै,

२०६४ साल पौष १४ र १५ गते काठमाडौंमा सम्पन्न "बृहत ताम्सालीङ राष्ट्रिय राजनैतिक सम्मेलन" द्धारा पारित "काठमाडौं घोषणापत्र" लाई ताम्सालीङको साझा राजनैतिक खाका र आधारपत्र मान्दै,

विचार र मान्यताका हिसाबले हामी तामाङहरु जो जो, जहाँ जहाँ भएपनि तामाङ जनताको ताम्सालीङ निर्माणका लागि दलगत मान्यताभन्दा माथि उठेर एक हुनुपर्दछ र त्यसका लागि दलभित्र दलगत ढंगले मोर्चाबन्दीकासाथ र बाहिर संयुक्त प्रकारले सदन र सडकमा ताम्सालीङका लागि संघर्ष गरेर मात्र तामाङ जनताको ताम्सालीङ बन्नसक्दछ र त्यो तामाङ जनता आफैले लडेर मात्र प्राप्त हुन सक्दछ भन्ने यथातथ्यलाई आत्मसात् गर्दै,

जवसम्म तामाङ जनताले ताम्सालीङ प्राप्त गर्दैनन् तवसम्म तामाङ जनताको भाग्यरेखा तामाङ जनता आफैल कोर्न पाउँदैनन् भन्ने तथ्यलाई हृदयंगम गरी शान्तिपूर्ण बाटो संविधानसभाको माध्यमबाटै नेपाल राज्यको अविभाज्य, अखण्ड र सार्वभौमसत्ता सम्पन्न नेपालभित्र संघात्मक संरचनामा ताम्सालीङ (स्वायत्त राज्य) निर्माण गर्ने चाहनालाई मूर्तरुप दिने प्रयत्नस्वरुप शान्तिपूर्ण आन्दोलनलाई आफ्नो अभिष्ट ठान्दै,

ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेश तामाङ जाति र जनताको मात्र नभएर ताम्सालीङमा परापूर्वकालदेखि बस्दै, रहँदै आएका विभिन्न अल्पसंख्यक आदिवासीहरु, पछि आएर रहे बसेका विभिन्न जातजाति, अन्य आदिवासी जनजाति तथा विभिन्न भाषा, धर्म, सम्प्रदाय समेतको साझा र बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसाँस्कृतिक तथा बहुधार्मिक राज्य हो भन्ने तथ्यलाई आत्मसात गर्दै आदिवासीहरुको जातीय बाहुल्यता र अनुपातका हिसाबले राज्यसंरचना तथा जन, जमिन र जंगलमाथि अग्राधिकारसहितको स्वायत्तता र अन्यको समानुपातिक प्रतिनिधित्वसहितको स्वशासनको अधिकार तथा गैर भौगोलिक समुदायको संरक्षणको अधिकारलाई सम्मान गर्दै र राज्य संरचनामा सबै जातजाति, आदिवासी जनजाति, लिंग, क्षेत्र र वर्गका जनताको समानुपातिक र समावेशी प्रतिनिधित्वको अधिकारलाई सुनिश्चित गर्दै,  

ताम्सालिङ स्वायत्त प्रदेशभित्र जसरी विभिन्न आदिवासीहरुलाई स्वायत्तता र अन्य जनजाति, जातजाति लगायतलाई स्वशासनको अधिकार र गैर भौगोलिक समुदायलाई संरक्षणको अधिकार हुन्छ त्यसरी नै अन्य स्वायत्त/स्वशासित प्रदेशहरुमा पनि "स्वायत्तताभित्र स्वायत्तता" को नीति अन्तर्गत देशैभरी जनसंख्याको सघनता र त्यसले ढाकेको क्षेत्रगत भूमिका आधारमा ताम्सालीङ बन्दछ र बन्नुपर्दछ भन्ने, मान्यता र विश्वासलाई दह्रोसँग पक्रँदै र आफ्नो आदिभूमिमा फर्कने तामाङ जनताको जन्मसिद्ध अधिकारलाई पनि अविछिन्न अधिकारको रुपमा ग्रहण गर्दै,

राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनको कुरा गर्दा नेपालको सन्दर्भमा खल उच्च जातीय अहंकारवादको विरुद्ध जसरी संघर्ष गर्न जरुरी छ त्यसरी नै स्थानीय जातिवादी अहंकारवादका विरुद्ध पनि संघर्ष गर्नुपर्ने तथ्यलाई मनन् गर्दै सबै उत्पीडित जाति, वर्ग र क्षेत्रका जनताको न्यायोचित आन्दोलनप्रति समर्थन र ऐक्यबद्धता जनाउँदै,

मानवजातिको उच्चतम मानवअधिकारको बहाली, धर्मनिरपेक्षता, वालिग मताधिकार, साँस्कृतिक बहुलवाद र लोकतान्त्रिक पद्धती तथा विधिको शासनलाई अक्षुण राख्दै विभिन्न उत्पीडित जाति, भाषा र क्षेत्रका जनताको गणराज्यहरुसहितको समानता, स्वतन्त्रता र भातृत्वमा आधारित न्यायपूर्ण, समतामुलक र जनताको साझा र सम्बृद्ध लोकतन्त्रलाई आफ्नो साध्य ठान्दै,

अन्तत: तामाङ जाति आफैमा सार्वभौम आदिवासी जाति भएकाले ताम्सालीङको स्वघोषणा गर्न सक्ने अर्न्तराष्ट्रिय श्रम संगठनको महासन्धी नं. १६९, सन् १९६६ को आर्थिक, सामाजिक तथा साँस्कृतिक अधिकारको अर्न्तराष्ट्रिय अनुबन्ध तथा सन् १९६६ कै नागरिक स्वतन्त्रता प्रदान गर्ने घोषणापत्र, सन १९६२ को प्राकृतिक श्रोतमा स्थायी सार्वभौमिकत्व सम्बन्धी अनुबन्ध, सन् १९६३ को सबै प्रकारको जातीय भेदको निर्मुलनसम्बन्धी राष्ट्रसंघीय घोषणापत्र तथा सन् २००७ मा संयुक्त राष्ट्रसंघकै महासभाद्धारा पारित आदिवासीसम्बन्धी विश्व घोषणापत्रले प्रदान गरेको आफ्नो ऐतिहासिक तथा बाहुल्य भूमिमाथिको स्वायत्तता र आत्मनिर्णयको अधिकारलाई सुरक्षित राख्दै तामाङ जनताको साझा आकांक्षा ताम्सालीङ प्राप्तीका लागि तामाङ समाजमा रहेका विभिन्न राजनैतिक मोर्चाहरु, लोकतन्त्र र गणतन्त्रलाई स्वीकार गर्ने सबैखाले सामाजिक, साँस्कृतिक एवं धार्मिक संघसंस्थाहरु र विगत समयदेखि लोकतन्त्रिक गणतन्त्रको दिशामा तामाङ समाजलाई दिशानिर्देश गर्दै आउनु भएका अग्रजहरु समेतलाई समेट्दै समस्त तामाङ जनताको महान् आकांक्षष "ताम्सालीङ" र "संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र" लाई संस्थागत गर्न लागिपर्ने द्येयले,

ताम्सालीङ (स्वायत्त राज्य) को निर्माण तथा संघीय नेपालको एक एकाईको रुपमा ताम्सालीङ स्वायत्त गणतन्त्रको स्थापना गर्न, ताम्सालीङ गणराज्यको अलग संविधानको मस्यौदा तयार गर्न तथा तामाङ जातिको समानुपातिक प्रतिनिधित्व र साझा मुद्दाहरुमा एकताबद्ध र सशक्त आन्दोलनको विकास गर्न सबै संघसंस्थाहरुको सहमति र समर्थनमा "संयुक्त तामाङ गणतान्त्तिक मोर्चा, नेपाल" लाई "ताम्सालीङ संयुक्त संघर्ष समिति, नेपाल" मा रुपान्तरण गर्दै संविधान सभाको निर्वाचनद्धारा बनेको संविधानसभाले ताम्सालीङसहितको नयाव संघीय संविधानको घोषणा नगरेसम्म संघर्षरत रहने साझा प्रतिबद्धता जाहेर गर्दै,

विश्वभरी नै चलिरहेका न्यायोचित राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनहरुलाई हाम्रो समर्थन र ऐक्यबद्धता रहने तथ्यलाई नभूलिकन हाम्रो न्यायपूर्ण राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनहरुलाई हाम्रो समर्थन र ऐक्यबद्धता रहने तथ्यलाई नभूलीकन हाम्रो न्यायपूर्ण राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलन तथा नेपाली राष्ट्रवादका विरुद्ध हुने सबैखाले विदेशी चलखेल र हस्तक्षेप विरुद्ध दृढताकासाथ उभिने प्रण गर्दै,

आजकै दिन हामी ताम्सालीङ स्वायत्त राज्य (प्रदेश) को निम्न बमोजिम सिमाङ्कनको घोषणा गर्दछौं, जस अनुसार "पूर्वको दुधकोशी र सो नदीसँग जोडिएको सिन्धुलीको पूर्वी सिमादेखि पश्चिम, पश्चिममा बुढीगण्डकी र नारायणी नदीदेखि पूर्व, दक्षिणमा चितवन जिल्लासित पूर्व-पश्चिम राजमार्गदेखि उत्तर र उत्तरमा चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतको सिमासम्मको भू-भाग ताम्सालीङ हो ।" ताम्सालीङ प्रदेशको वीचमा नेवार जातिको बाहुल्य रहेको भूभागमा नेवार जातिको स्वायत्त प्रदेशको सम्मान गर्दै "ताम्सालीङ प्रदेशको भूभागसँग जोडिएका काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुर जिल्लाको तामाङ बाहुल्य गा.वि.स. र ताम्सालीङ प्रदेशसँग अविछिन्न रुपमा जोडिएका यस वरिपरिका तामाङ बाहुल्य क्षेत्रहरु तथा दक्षिणमा राजमार्गसँग अविछिन्न रुपमा जोडिएका तामाङ बाहुल्य गा.वि.स. तथा क्षेत्रहरु पनि ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेशकै भू-भाग हुन् भन्ने कुरा यसै घोषणापत्र मार्फत् जारी गर्दछौं ।"

साथै, यस घोषणापत्र सँगै हामी निम्न अनुसार मागपत्र सार्वजनिक गर्न चाहन्छौं र अविलम्ब यसप्रति सरकारको सकारात्मक पहलका लागि पनि अनुरोध गर्दछौं ।

क)     नयाँ संविधानमा "आत्मनिर्णयको अधिकारसहित ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेश" घोषणा गरी सुनिश्चित गरियोस् ।
ख)     "धर्मनिरपेक्ष राज्य" को नीतिको उल्लंघन गर्दै अन्तरिम संविधानमा रहेको राष्ट्रिय जनावर "गाई" अविलम्ब खारेज गरियोस् ।
ग)      नेपाली सेनामा रहेको "पिपा गोश्वारा" को व्यवस्था खारेज गरी उनीहरुलाई अविलम्ब ससम्मान नेपाली सेनामा रुपान्तरण गरियोस् ।
घ)      अन्तरिम संविधानको व्यवस्था अनुसार ताम्सालीङ क्षेत्रमा तामाङ भाषालाई स्थानीय बाहुल्य मातृभाषा वा प्रादेशिक भाषाको रुपमा अविलम्ब कामकाजमा ल्याइयोस् ।
ङ)       नेपालको नयाव संघीय संविधानमा "ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेश" मा लागु हुने गरी तामाङ भाषालाई राष्ट्रिय सूचीमा राख्दै प्रादेशिक भाषाको रुपमा मान्यता दिइयोस् ।
च)      धर्मनिरपेक्ष राज्यको नीति अनुरुप साझा "राष्ट्रिय साँस्कृतिक नीति" अविलम्ब साझा राष्ट्रिय साँस्कृतिक नितिको घोषणा गरियोस् ।
छ)     राज्यको विभिन्न अंग तथा संरछनाहरुमा तामाङ जातिको समानुपातिक प्रतिनिधित्वलाई गंभीरतापूर्वक ध्यान दिइयोस् । संविधान सभामा विभिन्न दलहरुबाट तामाङ जातिको प्रतिनिधित्व जातीय जनसंख्याको अनुपातमा नहुनु, सरकारको गठन प्रक्रियामा पनि लोक-गणतान्त्रिक सरकारमा तिनै पटक तामाङ समुदायबाट कोही पनि मन्त्री नपर्नु, विभिन्न आयोग, कुटनैतिक निकाय तथा सरकारी राजनैतिक नियुक्तिहरुमा समेत तामाङ जातिको प्रतिनिधित्व नहुनु तथा नगरिनुले तामाङ जातिप्रति आज पनि राज्यले उपेक्षा गरेको आभास आइरहेको तर्फ हामी यहाँलाई समयमै सचेत गराउन चाहन्छौं । इतिहासमा हामीमाथि २४० वर्षसम्म चर्को दमन र उत्पीडन भयो तर आज पनि त्यो विभेदको पिडा हामीले भोग्नुपर्ने स्थिति पैदा हुनु अश्वभाविक हुने कुरा फेरि पनि हामी दोहर्‌याउन चाहान्छौं ।
ज)     सन् १९५० को सुगौली सन्धी लगायत सम्पूर्ण असमान सन्धिहरु खारेज गरियोस् ।
झ)     विदेशी चलखेल र हस्तक्षेप अविलम्ब बन्द गरियोस् ।
ञ)      ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेश अर्न्तगतका सबै मुख्य सहर तथा नगरहरुलाई जोड्ने गरी "ताम्सालीङ चक्रपत" को अविलम्ब निर्माण गरियोस् ।
ट)       राजधानीका वरिपरि रहेर पनि तामाङ जनतामा ६१ प्रतिशतले गरिवी र ६५ प्रतिशतले अशिक्षा (नेपालको वर्तमान तथ्यांकअनुसार सबे भन्दा बढी गरिवी र अशिक्षा) रहेकाले ताम्सालीङ क्षेत्रमा अविलम्ब "मातृभाषामा ग्रामिण साक्षरता अभियान" र "एक घर एक रोजगार" को कार्यक्रम तथा स्व-रोजगारको कार्यक्रम अविलम्ब लागु गरियोस् ।

अन्तमा, उक्त माग र ताम्सालीङ स्वायत्त प्रदेशको सार्वजनिक घोषणा तथा सुनिश्चितताका लागि यही फागुन १३ गते काठमाडौंमा विशाल जनप्रदर्शन गर्ने कार्यक्रम रहेको पनि जानकारी गराउन चाहन्छौं । सोही दिन अन्य कार्यक्रमको घोषणा हुने कुरा पनि जानकारी गराउँदछौं ।

कुमार योन्जन तामाङ, - महासचिव
ताम्सालीङ संयुक्त संघर्ष समिति नेपाल, केन्द्रीय कार्यालय, काठमाडौं ।

संघर्ष समितिमा आवद्ध संघसंस्था तथा अध्यक्षमण्डल:  
१)      ताम्सालीङ नेपाल राष्ट्रिय दल
२)     नेपाल तामाङ घेदुङ
३)     तामाङ राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा
४)     नेपाल लोकतान्त्रिक तामाङ संघ
५)    तामाङ मुक्ति संगठन
६)      तामाङ स्वशासित संघ
७)    तामाङ ह्युल परिषद्
८)     ताम्सालीङ मुक्ति मोर्चा
९)      नेपाल आदिवासी जनजाति संघ

किन चाहेका छैनन् संघियता र जनजातिलाई अधिकार ?

- Written by Dadi Sapkota

प्रचण्डले अखण्ड चितवन भन्दै निकालेको वाणी अहिले अखण्ड सूदुर पश्चिमसम्म फैलिएर माओवादीलाईनै अप्ठेरोमा पारिरहेको छ । अचम्मा लाग्दो के छ भने संघियता र जनजातिको अधिकारकालागि लडेको नेकपा माओवादीका नेता लेखराज भट्ट र दरबारका पाल्तु चौकिदार, प्रजातन्त्रलाई दरबारमा लगेर बिसाउने शेरबहादुर देउवा दुबै त्यो अखण्ड सूदुर पश्चिमका पक्षमा देखिए । भारतीय राजदूतको बिस्कुन चर्न हिँडेपछि भट्ट र देउवा, उपल्लो जात र पानी नचल्ने बिचको, जनजाति र खसहरुको एकता अखण्ड सुदूरपश्चिमका पक्षमा देखियो । यी संघियताकै बिरोधी देखिए । जनजातिलाई अधिकार दिन हुन्न भन्ने पक्षमा दरिए । के त्यो संभव छ ? पिडक र पिडित एकै ठाउँ, बाघ र बाख्रा एकै खोरमा बसेर न्याय हुन्छ ? त्यो संभव हुन्छ ?

तर यो संघियताका बिरोधी र जनजातिलाई अधिकार सम्पन्न नबनाउने पक्षमा अहिलेका भारतीय राजदूतका महान चेला प्रचण्ड (प्रचण्डलाइ भारतीय राजदूतका चेला किन भनें ? उनले भारतीय राजदूतसित कहाँ कहाँ साँठगाँठ गरे ? अर्को लेखको प्रतिक्षा गर्नुहोला) देखि सुशिल कोइराला र झलनाथ खनालसम्म देखिएका छन् । आखिर यी नेता किन केन्द्रिक्रित राज्य प्रणालीका पक्षमा देखिएका हुन् त ? किन केन्द्रिय शासन प्रणालीका पक्षमै देश हाँक्न षडयन्त्र गरिरहेका छन् यीनीहरु ?

सबैलाई थाह छ, नेपालको अहिलेसम्मको राज्य प्रणाली केन्द्रिक्रित रह्यो । पहिले राजा र पञ्चेले केन्द्रिक्रित राज्य गरे । त्यसपछि आए पञ्चेका नयाँ रुप, नेपाली कांग्रेस र एमालेको । यी सबैको सरकार केन्द्रिक्रित रह्यो । देश के भयो ? झन गरिब । भ्रस्टाचार चुलियो । केन्द्रमा सबै सुबिधा थपिँदै गयो । गाउँहरु कमजोर भए । पैसाको खोलि बगाएर चुनाबमा जित्यो त्यसपछि बडे बडे महल बनाएर काठमाडौंमै थन्कियो । आफैंले मत लिएका जनतालाई बेवास्ता गर्‍यो । अर्को पटक त्यहि ठाउँबाट निर्वाचन हारिने भएपछि अर्को निर्वाचन क्षेत्रमा गएर फेरी सिधासाधा जनतालाई भुट्यो, पैसो खन्यायो, गुण्डा लग्यो अनि निर्वाचन जित्यो । त्यसैले आफ्नो रामराज्य चल्ने यस्तो राज्य प्रणाली कसरि त्याग्ने हाम्रा नेताले ?

राजनिति स्थानिय स्तरसम्म पुगेपछि माधव नेपाल, गोबिन्दराज जोशी, केपी ओली, लिलामणी पोख्रेल, खुमबहादुर खड्का, वामदेव गौतम, डा रामशरण महत, अर्जुन नरसिं केसी, सुजाता कोइराला, ईश्वर पोख्रेल जस्ता असक्षमलाई जनताले पत्याएनन् । तर जनताको परिक्षणबाट हारिएका र मिल्किएका यी अझैपनि नेता हुँ भनेर हिँडिरहेका छन् । वर्षौं देखि नेपाललाई चुसेका यीनले यस्तो देशको शासकिय स्वरुप यस्तो हुनु पर्छ भनेर सिकाउने ? तामाङ, मगर, गुरुङ, शेर्पा, थारु जस्ता जनजाति र अन्य जनबर्गिय संगठनमा यीनैले अझै निर्देशन दिँदै छन् । हरुवाहरुले जित्नेमाथि नेत्रित्व गरिरहेका छन् । पार्टीमा राज्य चलाइरहेका छन् । अबको निर्वाचनमा प्रभु शाहको झिरिप भए झैं अझै कति खाइदेउ माओवादीहरुको सभासद पदलाई जनताले लगौंटी लगाइदिने हुन् । समानताका नारा दिएर पद, पैसा र कमिशनमा डुबेका माओवादीको पद नरहने निश्चित छ । त्यसैले तिनलाईपनि स्थानिय निकाय बलियो हुँदा मर्का पर्छ ।

अब राज्य सन्चालनको अधिकारपनि स्थानिय स्तरमा पुग्यो भने यीनको राज्य, यीनको राजनीति, यीनको ठगी, यीनको लुट धुलिसाथ हुन्छ र यी लेक लेक फर्क हुन्छन् भेडा खेद्न । । यीनको काम अब गाइ भैसीं गोठालामा परिणत हुन्छ । अनि यस्तो जान्दा जान्दै यीनले बिकेन्द्रिकरण हुन नदिन चेष्ट नगरुन् ? वर्षौं वर्ष देखि देशलाई कंगाल पारेर नेता हुँदै मस्ति लुटिरहेकाहरुले जनजातिमा, स्थानिय स्तरमा राज्यको शक्ति पुग्न दिन्छन् ? यीनहरुले संघिय राज्य र जातिय पहिचान सहितको नेपाल नचाहनुको मुख्य कारण नै त्यहि लुटतन्त्र कायम राख्नकालागि हो ।

केन्द्रिय राज्य प्रणाली भएकाले अहिले के भैरहेको छ ? स्थानिय स्तरमा कर उठाएका छन् । त्यहाँको स्रोत र शाधन दोहन गरेका छन् । त्यो बजेट केन्द्रमा ल्याएका छन् । केन्द्रबाट मनपरी खर्च गरिरहेका छन् । गाउँमा सिटामोल नपाएर जनता मरिरहँदा नेताले हेलिकप्टर चढेर उडाइरहेका छन् राज्यको बजेट । गाउँमा बत्ति छैन । बाटो छैन । शिक्षित छैनन् भन्दै करोडौं करोड बजेट ल्याउँछन् । अनुदान थाप्छन् । ऋण लिएका छन् बिदेशीसित । तर गाउँलाई नै देखाएर ल्याएको त्यो रकम गाउँमा आधापनि पुग्दैन । योजना आयोग र अनेक आयोगका नाममा आधा रकम केन्द्रमै सकिन्छ । बाँकि रकम नेताका पोल्टामा जान्छ । बँचेखुचेको रकमपनि तिनै टाढा बाठा गाउँका कार्यकर्ताले झ्याप पार्छन् । गाउँ जस्ताको त्यस्तै रहन्छ ।

संघिय राज्य भयो भने गाउँ बलियो हुन्छ । गाउँको धारोपानीको बजेट स्थानिय जनताले बनाउँछन् । आफ्नो स्थानिय स्तरको स्रोत र साधन के कसरि सदुपयोग गर्ने गाउँकै स्थानियको चासो बन्छ । आफ्ना प्राक्रितिक सम्पदा कसरि बचाउने, कस्तो नीति अपनाउने भन्ने सक्रियता स्थानिय स्तरबाटै हुन्छ । आफ्नो स्थानिय स्थिति, गाउँ, स्थानिय आवश्यकता, भौगोलिक सांस्क्रितिक महत्वबारे जति स्थानिय जनतालाई ज्ञान हुन्छ, आवश्यकताको बोध हुन्छ उति केन्द्रलाई हुन्न । राजधानी काठामडौं बसेर तिनलाई स्थानिय स्तरको ज्ञान हुनु संभव पनि छैन । स्थानिय स्तरका जनतालाई जति आफ्नो गामठाम बारे उति अन्य क्षेत्रबाट आएर राजधानीमा बस्ने नेतालाई सरोकारपनि हुन्न ।

स्थानिय स्तर बलियो हुनु भनेको मुद्रा प्रणाली, राष्ट्रिय सुरक्षा नीति, परराष्ट्र मामिला र राष्ट्रिय अखण्डता बाहेक बाँकि मामिला स्थानिय निकायलेनै हेर्ने, ब्यवस्थापन गर्ने हो । यसो हुँदा गाउँको बजेट कहाँ गयो ? कति आयो ? कुन शिर्षकमा कति खर्च भयो पारदर्शी हुन्छ । किनभने गाउँमा आउने बजेटको हिसाब किताब राख्ने, योजना बनाउने सबै स्थानिय स्तरकै कर्मचारी हुन्छन् सबै गाउँलेले चिने जानेका । त्यहाँ स्थानिय स्तरकै नियम, कानुन र परिपाटीले काम गर्छ । जुन गाउँमा जस्तो योजना र काम हुँदै छ त्यहि गाउँको स्थानिय भाषा बोलिनाले उनीहरु बढि स्पष्ठपनि हुन्छन् । स्थानिय जनता आफ्नै भाषा बोल्ने, आफ्नै भेषभुषा पहिरिएको, भौगोलिकता र परिपाटी जानेकोसित बढि खुल्ला पनि हुन्छन् ।

अहिले संघियता भयो र जातिय पहिचान भयो भने लौ देश टुक्रिन्छ, बिखण्डन हुन्छ भनिरहेका छन् । त्यो हौवा बाहेक केहि होइन । केन्द्र्क्रित राज्य नभए हामा दिन जान्छन् भनेर केहि नेता, तिनका छट्टु कार्यकर्ता, फटाहा प्रशासक र राजनितिक पार्टीले आफू शासन सत्ताको चुचुरोमा बसेर अरुमाथि सदा झैं राज गर्न फैलाएको हौवा । स्थानिय स्तर, स्थानिय जनता र र गाउँलेलाई बलियो हुन नदिने प्रपञ्च । किनभने राष्ट्रिय सुरक्षा, परराष्ट्र नीति, मौद्रिक नीति एउटै हुन्छ देश संघियतामा गएर जातिय पहिचान भएपनि । जब ति मूलभुत कुरा एउटै हुन्छन् भने राष्ट्रिय सुरक्षामा खलल पुग्ने, परराष्ट्र नीति बिग्रिने निर्णय गर्दा केन्द्रले हस्तक्षेप गर्न सक्छ । यस्तो प्रावधन हुँदा हुँदै हुँदा कसरि देश बिखण्डन हुन्छ ? त्यसैले यी आरोप फेरीपनि देशलाई केन्द्रियताका आधारमा राज्य चलाएर स्थानिय स्तरलाई यथास्थितिमा राख्ने षडयन्त्र बाहेक केहि होइन ।

नेपाली कांग्रेस वास्तबमै संघियताको समर्थक हो भने अखण्ड अखण्ड भन्दै देउवाले संघियता बिरोधीसित मिलेर सुदुर पश्चिम बन्द र जुलुसको नेत्रित्व गर्दा कारवाही गर्नुपर्छ । माओवादी नेता लेखराज र देउवा संघियताको पक्ष देखिएनन् । माओवादी नेता भट्ट त झिनामसिना परे । देउवा त पार्टीमा ४० प्रतिशतको मूल नेत्रित्व गर्ने । पार्टीका वरिष्ठ नेता । त्यस्तो नेताले त्यसरि संघियता बिरोधी नेत्रित्व गर्न सुहाउँछ ? यता जनताको दबाबले संघियतामा राजि त गर्ने तर उता पार्टीको वरिष्ठ नेतालाई संघियता बिरोधी जुलुस र आन्दोलनमा नेत्रित्व गर्न पठाएर भाँड्न खोजेको हैन नेपाली कांग्रेसले भनेर कसरि शंका नगर्ने ? भाँडभैलो र अशान्ति मच्चाएर त्यो संघियता, राज्य संरचना भाँडियोस् भन्ने पक्षमै देखिएको बुझिने भो । नत्र कांग्रेसको उपल्लो नेता देउवाले त्यस्तो गर्दा किन नेपाली कांग्रेसले करवाही त परै जाओस् चुँसम्म नबोलेको ?

अहिले हाम्रा नेता के गरिरहेका छन् ? सिराहाको वन नेपालगञ्ज घर हुने नेताले काठमाडौं बसेर फँडानी गर्न निर्देशन दिइरहेको छ । सूर्य बहादुर थापा प्रधानमन्त्री हुँदा २०३६ सालमा तराईको बन फँडानी गरेर सखाप पारे । संघिय शासन प्रणाली भयो र स्थानिय स्तर बलियो भयो भने यस्तो अपराध गर्न संभव हुन्न । किनभने त्यो क्षेत्रको स्थानिय स्तरको निर्णय गर्ने त्यहिँको सरकारको हुन्छ । तर नेताहरु अझैपनि काठमाडौं बसेर सम्पूर्ण देश चलाउन खोजिरहेका छन् । उनीहरुलाई केन्द्र्क्रित राज्य प्रणाली यसैकालागि चाहिएको हो ।

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको बिचबाट भारतको भिखना ठोरी जोडेर राजमार्ग बनाउने निर्णय प्रधानमन्त्री हुँदा गिरिजा प्रसाद कोइरालाले गरेका थिए । यस्तो जघन्य अपराधको निर्णय गर्दा स्थानिय निकायलाई कुनै जानकारी दिएनन् कोइरालाले । केन्द्रिक्रित राज्य ब्यवस्थामा यो संभव हुन्छ । तर जब देश संघिय शासन प्रणालीमा जान्छ तब स्थानिय जनता बलियो हुन्छन्, उनैले निर्णय गर्छन् । तर केन्द्रमा बसेर यस्तो निर्णय गर्न पाइन्न । त्यसैले हाम्रा नेता केन्द्रिक्रित ब्यवस्था लाद्न खोजिरहेका छन् ।

स्थानिय स्तरमा जुन जातिको बहुल्यता छ तिनै माथि हुन्छन् । तिनको बाहुल्यताका आधारमा निर्णय हुन्छ । जसको बहुमत हुन्छ उसको निर्णय हुनु स्वभाविक छ । यदि काठमाडौंमा नेवा राज्य भैदिएको भए रेडियो नेपालबाट दिन थालिएको नेपाल भाषाको समाचार प्रदीप नेपाल शिक्षा मन्त्री हुँदा रोक्न संभव हुने थिएन । तर केन्द्रिक्रित शासन प्रणाली भएकाले, केहि सिमित छट्टु बाहुनहरुको मनपरी चल्ने सरकार भएकाले काठमाडौं उपत्यकामा नेवारहरुको बाहुल्यता हुँदा हुँदैपनि प्रदीप नेपालले त्यो रोकिदिए ।

यस्तै राज्य प्रणालीका कारण उपत्यका के भयो ? स्वच्छ पानीका धारा सुके । विष्णुमती र वागमती नदी ढलमा परिणत भए । स्थानिय निकाय कमजोर पारिएकले तिनले हस्तक्षेप गर्ने अधिकारनै थिएन । काठमाडौंका ऐतिहासिक धरोहरहरु भत्काएर कंक्रिटको बस्तिमा परिणत गरिए । तर यदि स्थानिय निकायको निर्णय हुन्थ्यो, नेवार राज्यले निर्णय गर्थ्यो भने आफ्नो थातथलोका बारेमा उनीहरु बढि सचेत हुने थिए । कसै कसैले भन्ने गर्छन्, त्यसरि ढल फाल्ने काम त नेवारहरुलेपनि गरेका हुन् नी ! हो फालेका हुन् । तर त्यसरि फाल्ने काम हुँदा त्यसलाई सहने काम कुन शासन ब्यवस्थाले गर्‍यो त ? कसले छुट दियो त ?

अहिले धरान नगरपालीकामा कुनै खरिदारको पद खाली भयो, बागलुङ जिबिसमा कुनै सुब्बाको पद रिक्त रह्यो भने हत्त न पत्ता नेताले आफ्ना कार्यकर्ता भर्ति गर्छन् । स्थानिय परिवेश बुझेको, स्थानिय जनतासित एकाकार भएको, त्यहाँको भूगोल छिचोलेको, स्थानिय भाषा बुझ्ने ब्यक्तिले काम पाउँदैन । उ कि त मन्त्रीको आफन्त हुनु पर्छ । कि त पार्टीको कार्यकर्ता । तर जब देश संघियतामा जान्छ, जब त्यहिँका जनजाति बलिया हुन्छन् तब स्थानिय ब्यक्तिलेनै त्यहाँ प्राथमिकता पाउँछ । नेताको फोन र पार्टीको चिठ्ठीले त्यहाँ कुनै सिप चल्दैन ।

बिग्रँदो वातावरणको संरक्षण कसरि गर्ने ? आफ्नो क्षेत्रका पिछडिएका वर्गलाई कसरि अधिअकर सम्पन्न गराउने ? गरिबको उत्थानकोलागि कस्ता कार्यक्रम चलाउने ? स्थानिय स्तरको शिक्षालाई कसरि प्राथमिकतामा राख्ने ? यी सबै स्थानिय स्तरका चासो र सरोकारका विषय बन्छन् । त्यसकालागि केन्द्रको मुख ताकेर बसिरहनु पर्दैन ।

छन्त्यालहरुको संख्या देशभरिमै करिब १५ हजार छ भनिन्छ । ति मुख्य त बागलुङ र म्याग्दीमा छन् । तिनको कोहि ब्यक्ति सँसद (वा सभासद) नहोला । तर यदि तिनको बहुमत छ एउटा मात्रै गाबिसमा भने पनि त कम्तिमा तिनले आफ्नो गाबिसमा त आफ्नो भाषा, आफ्नो संस्क्रिति, आफ्नो पहिरन, आफ्नो संस्कारकालागि के उपयुक्त हुन्छ निर्णय गर्न पाउँछन् । आफू अनुकुल नीति बनाएर संरक्षित गर्ने अधिकार सुनिश्चित हुन्छ । अहिले त तिनको भोट नगदी गर्ने तर तिनकालागि कुनैपनि न्याय दिने काम कुनैपनि दलले गरेका छैनन् । दिँदापनि अधिकारका रुपमा होइन कि नेताले गुन लगाएका आधारमा हेरिन्छ । यस्ता उदाहरण त कति छन् कति । जब जनजातिको अधिकार बहाली हुन्छ अनि यस्तो अधिकार कम्तिमा स्थानिय निकायमा धेरै ठाउँमा स्थापित हुन्छ ।

उदयपुरमा बाटो निर्माण हुँदै छ भने अहिले पार्टी कार्यकर्ता झण्डा बोकेर, नेताका धाकधम्कि दिएर टेण्डर हत्याउने र आफूखुशि कमिशन कुम्ल्याएर टालटुले पाराले काम सकेर झारा टार्छन् । तिनलाई अर्काको गाउँ जे सुकै हो के मतलव ? सबैले यसैगरि त नसोच्लान् तर के ठोकुवा गर्न सकिन्छ भने स्थानिय स्तरकै निर्णय हुँदा उनीहरु बढि जिम्मेवार हुन्छन् । किनकि तिनलाई आफु बाँच्ने, बस्ने स्थानको सरोकार र माया बढि हुन्छ ।

गाउँका अपराधी, चोर, फटाहा, घुसखोरिया, बलात्कारी, ठेकदार जति संरक्षित भएका छन् ति सबै नेताका संरक्षणमा भएका छन् । त्योपनि केन्द्रित नेता र राजनितिक दल । तर जब संघिय शासन प्रणालीमा गएर स्थानिय निकाय बलियो हुन्छ तब यस्तो प्रथा आफैं कम हुन्छ । किनभने यीनको सरोकार केन्द्रिय नेता, निकाय र दलसित हुन्न । स्थानिय जनताले यस्ता अपराधी र भ्रस्टाचारीलाइ कसरि कारवाही गर्ने स्थानिय निकायमै गर्न थाल्छन् ।

सजिलोसित भनौँ ? जब स्थानिय निकाय बलियो हुन्छ, जनजाति, महिला, हेपिएका, थिचिएका, पिछडिएका जनता अधिकार सम्पन्न हुन्छन् तब हाम्रा प्रचण्ड, सुशिल कोइराला, झलनाथ खनालको अधिकार, हालीमुहाली र निर्देशन काटिन्छ । तिनको मनपरीतन्त्र, पार्टीगत निर्णय र अधिकार का टिएर स्थानिय निकायमा पुग्छ । केन्द्रिय शासन प्रणाली जब खत्तम हुन्छ तब न त सुजाता कोइरालाको लूट रहन्छ । न प्रचन्डले हरुवालाई आफूखुशि ल्याएर मन्त्री पदको पगरि गुथाउन पाउँछन् । न त सुशिल दाले आफ्ना निकटकालाई जिम्मेवार पद दिन पाउंछन् । नत काठमाडौं बसेर ताप्लेजुङ र ईलामका प्रशासनलाई हल्लाउन पाउँछन् । केपी ओली जस्ता भ्रस्ट, बिध्या भण्डारी जस्ता देशका किर्ना, लेखराज भट्ट जस्ता बिदेशीका दलाल, ईश्वर पोख्रेल जस्ता कुटनितिक राहदानी बेचेर खाने डकैत, प्रचण्ड जस्ता नयाँ भेषका भारतीय समर्थकको कुनै गुन्जाइस हुन्न । र हुन्न अतिबादी क्रिष्ण बहादुर भट्टचन जस्ताको गुञ्जाइसपनि । यसो गर्दा हाम्रा नेताको रामराज्य मेटिन्छ ।

जनतालाई अनेक आश्वासन दिएका नेता सबै काठमाडौं केन्द्रित छन् । अनेक प्रलोभन दिएर निर्वाचन जित्यो । भ्रस्टाचार र अनियमितताका अनेक रुप रचेर काठमाडौंमा भवन ठड्यायो । स्थानिय स्तरका जनजातिलाई अधिकार प्रत्यायोजन गर्नासाथ यो संभव हुन्न । किनभने स्थानिय स्तरका नेताको सरोकार भनेको स्थानिय निकायनै हुन्छ । ति त्यहिँका जनतासित एकाकार भएर बस्छन् । आफ्नै निकायको लागि काम गर्छन् । जनताले को असल, को खराब, को क्षमतावान, को स्वच्छ भनेर तत्कालै तौलिन पाउँछन् । अहिले झैं हरेक सरकारी कामकालागि न त काठमाडौं धाउनु पर्छ । नत नेता र पार्टीको जिउ हजुरी बजाउन केन्द्र धाउनु पर्छ ।

स्थानिय स्तरका कुन पर्व, कुन सांस्क्रितिक पहिचानलाई सम्बोधन गर्नु पर्छ ति स्थानिय स्तरमै निर्णय गरिन्छन् । कुन पर्वमा बिदा दिने स्थानिय स्तरमा हुन्छ । कुनै एउटा स्थानिय स्तरको पर्वमा बिदा दिँदा त्यसले न त बाँकि देशको प्रशासनलाई सास्ति दिन्छ न त हाम्रो पर्वलाई चाहिँ मान्यतानै नदिने भनेर स्थानिय जनजातिको गुनासो रहन्छ ।

आफ्नो संस्क्रिति, आफ्नो भेषभुषा, आफ्नो भाषाको कसरि संरक्षण र संवर्धन गर्ने तिनले आफ्नै स्थानिय स्तरको नीति बनाउँछन् । स्थानिय सरकारले आफ्नो स्थान सुहाउँदो छरितो नियम बनाउँछ । त्यसलाई लागू गर्न नसक्दा ति आफैं दोषी बन्छन् । आफैंले नेत्रित्व परिवर्तन गर्छन् । अहिले के भैरहेको छ ? यी सारा अधिकार हाम्रा दल, काठमाडौं केन्द्रित प्रशासन र नेताको मनपरीमा चलिरहेको छ ।

केहि मानिसहरु कुतर्क गर्छन्, लौ लिम्बुवानमा परियो भने बाहुन क्षेत्रीलेपनि लिम्बु भाषा सिक्नुपर्छ । यो साँच्चै कुतर्क हो । अहिले नेपालीहरु मध्ये कम्तिमा ३ भाषा नबोल्ने कोहि हुँदैनन् । हामीले कति सजिलो सित हिन्दी भाषा बोल्छौं ? के त्यो हाम्रो भाषा हो ? हामीलाई अंग्रेजी भाषा बोल्नमा कति गर्व लाग्छ ? त्यसो भए हामीले हाम्रै स्थानिय भाषा बोल्न किन प्राथमिकता नदिने ? अर्को कुरो अंग्रेजी भाषा हामी किन सिक्छौं ? कुनै अवशरका लागि । यदि स्थानिय स्तर बलियो भयो, स्थानिय सरकारले जनताका थुप्रै आवश्यकता पुरा गर्‍यो भने लिम्बु, राई, धिमाल, शेर्पा, मैथिली भाषा के हामीले त्यसैगरि चाख दिएर सिक्दैनौं र ? चितवनमा बस्ने कुन चाहिँ बालबालिकाले थारु भाषा बोल्दैन ? त्यसैले हामी बसेको गाउँठाउँको स्थानिय भाषा त सामान्यरुपमै जानिन्छ, सिकिन्छ । यसलाई कारण देखाएर जसले जनजातिलाई अधिकार दिनुहुन्न भनिरहेका छन् तिनले अड्को थाप्न खोजेका मात्रै हुन् । कि त बुझेका छैनन् वा नेताका भाषणको पछाडि लागिरहेका छन् ।